دوران شکوفایی علوم اسلامی

 دوران امامت امام رضا(ع) از نظر رشد تحولات علمی و مباحثی که درخصوص تمدن اسلامی مطرح می‌شد، دورانی خاص بود.
 از شاخصه‌های این برهه تاریخی، توسعه و رواج بحث میان ادیان و مذاهب است که موجب شد دانش و معارف از ناحیه علی‌بن موسی‌الرضا(ع) به جامعه اسلامی آن زمان سرازیر شود تا تحولات عمیق علمی و فرهنگی و تمدنی روی دهد. 
با توجه به آشنایی کامل آن امام بزرگوار به زبان‌های مختلف، در مناظره یا در نشست‌های معمولی در پاسخ‌گویی به کسانی که به خدمت ایشان می‌رسیدند، با زبان مخاطب بحث می‌کردند. 
مناظره در زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز وجود داشت اما در زمان امام رضا(ع) گرم تر شد و آن حضرت جلسه‌های متعدد و طولانی با عالمان و بزرگان ادیان و مذاهب و فرقه‌ها داشتند. 
 در آن روزگار، استقبال گرم جامعه از مجالس دینی و علمی موجب شد مورخان از زمان امام رضا(ع) به ویژه دوران ولایتعهدی حضرت در دوره مأمون، به عنوان دوره‌ای طلایی یاد کنند که علوم عقلی چون فلسفه و کلام رشدی پرشتاب داشت.
 ائمه اطهار(ع) به خصوص حضرت ثامن الحجج(ع) تاکید می کردند آدمی نباید جاهل از دنیا برود. چون از کلام معصوم برمی آید که بزرگ‌ترین مصیبت‌ها برای انسان، جهل است یا برای انسان جاهل در هر دورۀ زندگی خسران وجود دارد. 
  هدف استقبال اهل‌بیت(ع) از مباحثۀ آزاد میان ادیان و مذاهب (به قول امروزی‌ها، کرسی‌های آزاداندیشی) ایجاد شرایطی بود تا در سایۀ این مباحث، جهل از جامعه برطرف شود و مردم و به‌خصوص جوانان تشنۀ دریافت واقعیت به بصیرت و درک مناسب علمی و معرفتی برسند.
 در این فضا، به شبهه‌های اعتقادی به درستی پاسخ داده می‌شود و زمینۀ هدایت جامعه به مسیر مناسب که مورد نظر حضرات معصوم است فراهم می‌شود. 
برخلاف برخی رهبران مذاهب که حتی سؤال کردن را زمینه ایجاد و توسعه شبهه و مقدمه شکل‌گیری شک و بی‌اعتمادی می‌پنداشتند، امامان معصوم، تأمل‌های علمی و پرسش‌های دینی را ارزش می‌دانستند و آن را زمینه‌ساز تقویت بصیرت معرفی می‌کردند.
 نکتۀ مهم دیگر در مورد دوران امام رضا(ع) این است که آن حضرت با انحراف فرقه‌ها در جامعه مقابله می کردند. 
در آن زمان فرقه‌ها و جریان‌هایی مثل واقفیه، مفوضه، معتزله، زیدیه، متصوفه و خوارج به راحتی شکل می گرفتند، توسعه پیدا می کردند و هوادارانی می‌یافتند و بعد از مدتی افول می‌کردند. 

 دوران علی‌بن موسی‌الرضا(ع)، عصر شکوفایی مجدد علوم اسلامی و در عین حال ورود و رواج افکار بیگانه در سطح جامعه اسلامی بود. به همین دلیل مکاتب فکری مختلف شکل گرفت و شیوه‌های گوناگون توسعه پیدا کرد.
 این روند در دوره حکومت مأمون به اوج رسید و یکی از زمینه‌های آن افزایش ترجمه کتاب اقوام و زبان‌های دیگر در جامعه اسلامی بود. 
مأمون کتابخانه ای با عنوان «بیت‌الحکمه» را به این کار اختصاص داد که در آن بسیاری از مترجمان مشهور دوران فعالیت می‌کردند. 
هنر ثامن‌الحجج(ع) این بود که در این وضع خاص، بر پایه اصول علمی و شاخصه‌های معارف اهل‌بیت(ع)، نهضت علمی را به اوج رساندند و زمینۀ هدایت امت اسلام و دیگر امت‌ها را در سایه این تعاملات علمی و فرهنگی فراهم 
کردند. امام رضا(ع) فراتر از حضور در مناظره‌های عمومی و مجالس علمی، با سران ادیان و مذاهب که فرستاده مأمون بودند، در خانه خویش و در مسجد مرو مباحثه‌ها برگزار می‌کردند تا به هدایت علمی و رشد معرفتی شیعیان و محبان بپردازند.