تاریخچه شکل‌گیری محله مشهور شرق تهران به روایت ساکنان قدیمی
از مفت‌آباد و زمین مصدق تا زاهدگیلانی
حسن حسن‌زاده| خبرنگار:
«مفت‌آباد»، «زمین‌های مصدق» و «طیارخانه» نام‌هایی است که شاید اکنون برای ساکنان جدید محله زاهد گیلانی که در دل بافت فرسوده یکی از محله‌های قدیمی شرق تهران قرار گرفته ناآشنا باشد. اما نام‌هایی که به هویت و تاریخچه این محله قدیمی اشاره دارد را هنوز هم می‌شود در دل ماجراها و قصه‌هایی که در پس آن نهفته است جست‌وجو کرد. ماجراهایی که در دل کوچه‌ها و خیابان‌های باریک و تودرتوی محله و نیز در خاطر موسفیدکرده‌های آن فراموش شدنی نیست. در این گزارش ساکنان قدیمی محله زاهدگیلانی از روزهای نخست شکل‌گیری محله و نام‌های مختلفی که در چند دهه گذشته روی محله‌شان گذاشته شده است می‌گویند.
سال‌های میانی دهه 20 محله‌ای که امروز آن را با نام زاهد گیلانی می‌شناسیم متولد شد. محله‌ای که امروز با بافت مسکونی متراکم، خانه‌ها و بناهای عمدتاً فرسوده و همسایگی‌اش با پادگان نیروی هوایی در شرق تهران معروف است و در جریان توسعه ساخت‌وسازها در بخش شرقی خیابان 17شهریور یا میدان شهدا پا گرفت. هنوز هم در میان بافت فرسوده و خانه‌های به‌هم تکیه کرده‌ای که یکی، 2 دهه بعد از آن ساخته شدند می‌توان ردی از نخستین بناهای این محله پیدا کرد. ساختمان قدیمی گرمابه 80 ساله خیابان زاهد گیلانی که چند سالی است پس از تغییر کاربری، جلسات هفتگی یکی از قدیمی‌ترین هیئت‌های مذهبی محله در آن برپا می‌شود از آن نمونه‌های کمیاب است که از روزهای نخست شکل‌گیری محله به یادگار مانده. زاهد گیلانی اما موسفیدکرده‌هایی دارد که مثل ساکنان تمام محله‌های قدیمی تهران، تاریخچه، نام‌ها و قصه‌های محله‌شان را خوب می‌دانند. «علی ایلکا» یکی از ساکنان قدیمی خیابان زاهد گیلانی می‌گوید: «آن روزها بیشتر زمین‌های این حوالی به‌صورت زمین بایر و خاکی بود و خبری از خانه‌ها و کوچه و خیابان‌های امروز محله نبود. در آن زمان این زمین‌ها رایگان به مردم واگذار شد. مهاجران زیادی هم همان سال‌ها به محله آمدند و در این محدوده شروع به خانه‌سازی کردند. بعضی‌ها قطعه زمین‌های بزرگ‌تری نصیب‌شان شده بود که آن را میان اقوام و بستگان تقسیم کردند و به همین دلیل هم اهالی بیشتر کوچه‌های قدیمی محله ما با هم نسبت فامیلی دارند.»
نام محله هم مفت‌آباد بود هم زمین‌های مصدق
زمین‌های محله زاهد گیلانی فعلی تا سال 1311 به‌عنوان بخشی از روستای قاسم‌آباد که امروز آن را با نام محله شهید اشراقی می‌شناسیم محسوب می‌شد. زمین‌های بایر و خاکی که خارج از حصار شهر بود. پس از دوره قاجار و روی کارآمدن حکومت پهلوی به تدریج برخی از مظاهر و نمادهای حکومت قاجار از میان برداشته شد اما در محدوده شرق تهران، شکارگاه‌ها و قصرهایی از دوره قاجار که مورد توجه رضاخان قرار گرفت باقی ماند. با دستور رضاخان و برداشته شدن دیوار ناصری از اطراف شهر بود که محله‌ای به نام محله زاهد گیلانی به تدریج شکل گرفت. اما تا سال‌ها محله زاهد گیلانی و بخش‌هایی از محله صفای فعلی به نام مفت‌آباد شهرت داشتند. ساکنان قدیمی محله زاهد گیلانی هنوز هم نام «مفت‌آباد» را به خاطر دارند. هرچند محدوده مهمات‌سازی تا خیابان ثارالله که امروز آن را با نام محله صفا می‌شناسیم هم به این نام شهرت دارد اما همان ایام بخش‌هایی از محله زاهد گیلانی هم مفت‌آباد نامیده می‌شد. «ولی قربانی» یکی دیگر از اهالی قدیمی محله زاهد گیلانی می‌گوید: «حوالی دهه‌های 20 و 30 آنقدر زمین بایر و بدون استفاده در این اطراف وجود داشت که شنیده‌ایم ساکنان اولیه این محدوده، حدود زمین‌هایشان را با پرتاپ سنگ مشخص می‌کردند. به همین دلیل اسم این محله را هم مفت‌آباد گذاشتند.» در گفت‌وگو با دیگر ساکنان قدیمی محله به نام دیگری هم می‌رسیم که گویا هنوز هم میان برخی از قدیمی‌های محله رایج است. «رحیم سعادتی» که بیش از 6 دهه در محله زاهد گیلانی زندگی کرده است می‌گوید: «آن زمان بعضی‌ها به کل محله و بخش‌هایی از محله صفا، زمین‌های مصدق هم می‌گفتند. چون حدود سال‌های 1330 دولت وقت اعلام کرده بود که مردم می‌توانند این زمین‌های بایر را که خارج از حصار شهر بود به‌صورت رایگان تملک و در آن خانه‌سازی کنند. سال‌ها بعد اما سند اولیه‌ای به اهالی این محله داده شد که قیمت آن 10 ریال معادل یک تومان بود.»
طیارخانه نام دیگر محله ما بود
هویت قدیمی و بافت شهری محله زاهد گیلانی در قسمت‌های شرقی محله در حوالی خیابان‌های پیچک و پرواز هنوز حال و هوای قدیم آن را حفظ کرده است. هنوز هم با برخاستن صدای اذان از گلدسته‌های مسجد قدیمی اباعبدالله(ع) می‌شود به خاطرات روزهای گذشته محله پرواز کرد؛ مسجدی که با ورود یک شخصیت علمی و مذهبی برجسته در شرق تهران تأثیر بسیاری در تغییرات فرهنگی گسترده در محله داشت. «غلامحسین پرتوی» از ساکنان محله زاهد گیلانی می‌گوید: «محله در سال‌های نخست شکل‌گیری به‌صورت طایفه‌ای اداره می‌شد. حتی گاهی دعوا و نزاع میان طایفه‌ها بالا می‌گرفت و مشکلاتی هم برای اهالی پیش می‌آمد. اما با ورود آیت‌الله مشایخی در اواخر دهه 30 و ساخت مسجد به تدریج همبستگی میان اهالی بیشتر و مشکلاتی از این دست هم کاهش پیدا کرد.»
اما پیش از ساخت مسجد اباعبدالله(ع) بخش شرقی محله مفت‌آباد یا همان زمین‌های مصدق که اکنون هم در شرقی‌ترین بخش محله زاهدگیلانی قرار گرفته است نام دیگری داشت. قربانی می‌گوید: «بعضی‌ها به محله ما طیارخانه می‌گفتند. همان موقع که بیشتر زمین‌های این محدوده خاکی بود و حتی در خیابان‌های طبرسی و پرواز که از خیابان‌های اصلی محله هستند سیم خاردار کشیده شده بود و قابلیت رفت‌وآمد در آن وجود نداشت.» با توجه به همسایگی محله زاهدگیلانی با پادگان نیروی هوایی این گمان وجود دارد که واژه «طیارخانه» برگرفته از واژه «طیاره‌خانه» باشد.
با شروع ساخت‌وسازها و تغییر بافت شهری و فرهنگی محله، مفت‌آباد، طیارخانه یا زمین‌های مصدق نام دیگری پیدا کرد. نامی که از «شیخ زاهد گیلانی» یکی از مریدان «شیخ صفی‌الدین اردبیلی» و از شخصیت‌های ممتاز و برجسته دوره صفویه گرفته شده است. درست در همان روزهایی که نخستین خانه‌های مسکونی در قسمت شمالی محله یعنی کوچه‌های اقبالی و طلوعی قدیم شکل گرفت. براساس حافظه شفاهی اهالی محله نخستین افرادی که در این محل مستقر شده‌اند 3 برادر به نام طلوعی بودند که کوچه به نام آنها نامگذاری شده بود. افرادی که عمدتاً در اینجا ساکن می‌شدند از اهالی روستا‌های سراب، کلخوران و مهاجران آذری زبانی بودند که از آذربایجان شرقی به این محله مهاجرت کردند. در نهایت بخش شرقی محله یعنی حد فاصل خیابان پرواز تا پادگان که به‌صورت زمین بایر بود بین سال‌های 1344 تا 1348 توسعه یافت و محله زاهد گیلانی به تدریج سر و شکل امروزی‌اش را پیدا کرد.
در همینه زمینه :
سوژه روز
یادداشت
