قزوین
قطب فراموش‌شده
همشهری از موسیقی قزوین و ساختار آن گزارش می‌دهد
سعید اداک| خبرنگار:
پیرمرد در قاب سیاه و سفید فیلم روی تخت فنری‌اش نشسته بود. از پشت عینک ته‌استکانی، چشم‌هایش دیده نمی‌شد تا بتوان حدس زد به چه می‌اندیشد. اقبالآذر صد سال پیش از این صحنه سیاه و سفید، در منطقه الوند در یک فرسخی قزوین، متولد شده و از همان کودکی نزد حاج ملاکریم جناب قزوینی مشق آواز و تعزیه کرده بود. بعدها اما آن‌قدر خوب آواز خواند که به تکیه دولت مندلی‌شاه (محمدعلی شاه قاجار) احضارش کردند و او به تبریز رفت؛ رفت و بازگشت. اما دوباره احضارش کردند و این‌بار اسطوره آواز قزوین که اقبال‌السلطان لقبش کرده بودند برای همیشه به تبریز کوچ کرد.
برای ایران خواندم
پاهایش را روی تخت دراز کرده بود و از صد سالی که پشت سر گذاشته، می‌گفت که به یاد پاییز تلخ تبریز سال 1324 افتاد. جعفر پیشه‌وری و هم‌قطارانش شهر را تصرف کرده بودند. آن روزها اقبالآذر یا همان اقبال‌السلطان آواز ایران، شهردار تبریز بود: «21 آذر شهردار تبریز بودم. از من دعوت کردند شب بیایم برای کنسرت. آقای سرتیپ درخشان، رئیس قشون، و آقای ورهرام هم معاونش بود. اصرار کردند باید بخوانی. من هم خواندم: لباس مرگ بر اندام عالمی زیباست/ چه شد که کوته و زشت این قبا به قامت ماست/ چرا که مجلس شورا نمی‌کند معلوم/ که خانه خانه غیر است یا که خانه ماست. این را که خواندم همه مردم شروع به گریه کردند. سرتیپ درخشان سمت من آمد و گفت این چه بازی‌ای است که درآوردی و مردم را به گریه انداختی. گفتم من برای ایران می‌خوانم که باید خون گریه کنند. می‌خواستند من را بکشند. رحیم‌خان من را از پشت‌بام فراری داد. فردایش هم من را از بلدیه بیرون انداختند.» هنوز هم بسیاری از کارشناسان عقیده دارند شاید اگر اقبالآذر به تبریز مهاجرت نمی‌کرد مکتب قزوین یکی از 3 مکتب تاثیرگذار موسیقی آوازی ایران می‌شد. محمد وکیل‌ها، موزیسین و رئیس پیشین انجمن موسیقی قزوین در این باره به همشهری می‌گوید: «قزوین به نوعی یکی از پایگاه‌های اصلی موسیقی ردیفی ایران و نام‌های بزرگ موزیسین‌های قزوینی مانند عارف قزوینی، اقبالآذر، قمرالملوک، جناب قزوینی، جوادخان کمانچه‌کش و حتی درویش‌خان که در زمینه موسیقی ردیفی فعالیت می‌کردند، نشان می‌دهد مکتب قزوین یکی از 3 مکتب موسیقی ایران بوده است.
سازبندی موسیقی قزوین هم همان سازبندی موسیقی ردیف دستگاهی است که در نقاط دیگر مشاهده می‌شود.» او می‌افزاید: «اقبال یکی از شاخص‌های موسیقی ردیفی محسوب می‌شود که تا 23 سالگی در قزوین پرورش پیدا کرده است. وقتی آثار او را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم موسیقی ردیفی در همه آثارش مستتر است. حتی با اینکه اقبال به آذربایجان می‌رود و سال‌ها در آن‌جا ساکن می‌شود، اما هیچ یک از کارهایش به موسیقی آذربایجان نزدیک نمی‌شود. با تمام این تفاصیل اما اقبال را در موسیقی ایران به هیچ کس نمی‌توان تشبیه کرد و این ویژگی از او یک ستاره در آسمان هنر می‌سازد. قمرالملوک و جوادخان کمانچه‌کش هم که قزوینی محسوب می‌شوند، این‌چنین بوده‌اند.»
تنها یادگار
رئیس پیشین انجمن موسیقی قزوین با بیان اینکه حاج ملاکریم جناب قزوینی بزرگ‌ترین تئوریسین موسیقی ایران در زمان خودش محسوب می‌شود که شناخته نشده است، می‌افزاید: «جناب قزوینی در دوره ناصرالدین شاه می‌زیسته است. او استاد بزرگانی چون عارف قزوینی و اقبالآذر بوده، بر تعزیه تسلط داشته و در اجرای تعزیه در دربار ناصرالدین شاه تاثیر زیادی داشته است. با وجود اینکه جناب قزوینی حق بزرگی به گردن موسیقی ایران دارد، اما آن‌گونه که حق اوست، معرفی نشده. متاسفانه در دوره‌ای می‌زیست که هنوز وسیله ضبط صدا اختراع نشده بود و هیچ اثر صوتی از او باقی نمانده و به جرات می‌توان گفت اقبالآذر مهم‌ترین اثر باقی مانده از جناب قزوینی محسوب می‌شود. متاسفانه از عارف قزوینی دیگر شاگرد جناب قزوینی اثر صوتی باقی نمانده است.» با این حال بسیاری معتقدند با رفتن اقبال از قزوین هیچ ستاره‌ای در آسمان مکتب قزوین بروز نکرد. محمد وکیل‌ها در این باره می‌گوید: «هر کسی بخواهد مکتب موسیقی قزوین را به خوبی درک کند، باید آثار اقبال را به دقت بشنود. مکمل او هم ابراهیم‌خان بوذری است. در واقع ردیف‌های ابراهیم‌خان بوذری که خودش شاگرد ارشد اقبال بوده، نمایه مکتب موسیقی قزوین محسوب می‌شود. خوشبختانه بوذری در اواخر عمرش این ردیف‌ها را ضبط کرده است. علت خارج شدن قزوین از مکاتب اولیه این است که اقبال‌السلطان، به تبریز رفت و در نتیجه مکتب قزوین به تبریز منتقل شد.»
ساختار موسیقی قزوین
این نوازنده سنتور همچنین درباره ساختار موسیقی قزوین عنوان می‌کند: «موسیقی قزوین بیشتر همان موسیقی ردیف دستگاهی ایران است و بزرگانی که در آن رشد و نمو کردند هم موید این موضوع هستند. ما موسیقی محلی و نواحی به آن معنا نداریم، اما از آن‌جا که قزوین استان مهاجرپذیری محسوب می‌شود، موسیقی‌های مجاورتی یا همسایگی داریم. برای مثال مازندران و گیلان همسایه قزوین هستند و در مناطق مرزی با این استان‌ها موسیقی‌های مجاورتی وجود دارد. » او همچنین ضمن اشاره به موسیقی منطقه الموت می‌افزاید: «الموت مرز 2 استان قزوین و مازندران محسوب می‌شود و موسیقی این منطقه به 2 بخش تقسیم می‌شود و به دلیل ارتباطاتی که وجود داشته هم موسیقی گیلکی و هم موسیقی مازنی در الموت جریان دارد.»
آخرین تصویر
آخرین تصویر به یادگار مانده از اقبالآذر در صد سالگی ضبط شده. او چند سال بعد در 107 سالگی به رادیو دعوت شد و آواز کوتاهی اجرا کرد که چندان نشانی از قدرت و صلابت کم‌نظیر صدایش در جوانی نداشت، اما این دلیلی نمی‌شد از یادها برود که او آخرین موزیسین صاحب‌سبک مکتب موسیقی قزوین بوده است.
مکتب‌خانه‌ای که تعطیل شد
تنها مکتب‌خانه نوین موسیقی ایران چند سال قبل از سوی محمدرضا درویشی و با حمایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در قزوین تاسیس، اما پس از چندی تعطیل شد. محمد وکیل‌ها، موزیسین و رئیس پیشین انجمن موسیقی قزوین در این باره می‌گوید: «مکتب‌خانه قزوین چند سال قبل از سوی محمدرضا درویشی از هنرمندان برجسته کشورمان راه‌اندازی شد. با وجود اینکه ما از راه‌اندازی مکتب‌خانه قزوین بسیار خوشحال بودیم، اما این کار استمرار نیافت و در نهایت نتیجه‌ای هم به دنبال نداشت.»
در همینه زمینه :
پیش‌بازی
گفت‌وگو
ماضی بعید