ویزای مسافرت به سرزمین بیدل

محمدامین اکبری 

ویزای مسافرت به سرزمین بیدل


دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در کتاب شاعر آینه‌ها می‌گوید: «بیدل کشوری است که به‌دست آوردن ویزای مسافرت بدان، به آسانی حاصل نمی‌شود، به هرکس اجازه ورود نمی‌دهد و اگر کسی این ویزا را گرفت، تقاضای اقامت دائم خواهد کرد.» با توجه به این سخن دکتر شفیعی می‌توان نتیجه گرفت که بیدل در بین شاعران بزرگ زبان فارسی جایگاه منحصربه‌فردی دارد و نحوه مواجهه ما با شعر او باید متفاوت باشد. در مسیر فهم و ارتباط با شعر بیدل (ویزا گرفتن برای سفر به کشور بیدل) مشکلات فراوانی وجود دارد که تنها راه گذشتن از آنها ممارست و انس بیش از پیش با دیوان میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی است، ولی حجم بالای دیوان، تعدد قالب‌های شعری (و حتی نثر) و سابقه تاریخی کوتاهی که مخاطبان فارسی زبان ایرانی با شعر بیدل و سبک هندی دارند، سبب می‌شود که ما پیش از آنکه به سراغ کلیات بیدل برویم، نیازمند مطالعه برخی از کتاب‌های پژوهشی این حوزه و گزیده اشعار این شاعر بزرگ باشیم. در ادامه به اختصار چند کتاب مهم برای آشنایی بیش از پیش با شعر بیدل معرفی می‌شود، البته این نکته ناگفته نماند که برای فهم ابتدایی شعر بیدل باید با شعر دیگر شاعران سبک هندی نظیر صائب تبریزی آشنا بود و اگر مخاطب با کلیات سبک هندی آشنا نباشد ارتباط با شعر بیدل عملا ناممکن است. برای ورود به دنیای شعر سبک هندی مطالعه کتاب‌های «مجموعه رنگین گل» (گزیده شعرهای صائب تبریزی) و «صیادان معنی» (گزیده شعر شاعران سبک هندی) هر دو به تالیف مرحوم محمد قهرمان بسیار راهگشاست. اما معرفی کتاب‌ها:

شاعر کتاب‌ها

خستین کتاب پژوهشی در مورد شعر بیدل که توسط یک پژوهشگر ایرانی نوشته شده، شاعر آینه‌های دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی است. این کتاب شامل 6 مقاله کوتاه در مورد شعر بیدل و یک گزیده کم‌حجم از غزل‌ها و رباعیات این شاعر است. این کتاب در حالی در اواسط دهه 60 منتشر شد که تا پیش از این شفیعی کدکنی به‌عنوان یکی از مخالفان شعر سبک هندی و خصوصا شعر بیدل به شمار می‌رفت و نخستین مقاله این کتاب با نام «بیدل دهلوی» که پیش‌تر در سال 1347در مجله هنر و مردم منتشر شده حاوی انتقادات فراوانی به شعر بیدل است؛ البته دکتر شفیعی در سال‌های بعد و با انتشار کتاب شاعر آینه‌ها از این مواضع خود عقب‌نشینی کرده و در عین تحلیل شعر بیدل، از او به‌عنوان یکی از بزرگان شعر فارسی یاد می‌کند. در کل مطالعه این کتاب برای ورود به شعر بیدل لازم است ولی اصلا کافی نیست.


بیدل، سپهری و سبک هندی

 این کتاب هم یک سال بعد از شاعر آینه‌ها منتشر شد و هنوز هم که هنوز است، یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در حوزه بیدل‌شناسی است. سیدحسن حسینی در این کتاب علاوه بر معرفی اجمالی و درعین حال دقیق شعر بیدل به اشتراکات سبکی شعر سهراب سپهری با شعر این شاعر بزرگ پرداخته است. هرچند حسینی در بخش تأثیرات شعر بیدل بر شعر سپهری نکات بدیع و قابل تاملی را ذکر می‌کند ولی بخش‌هایی که به‌خود شعر بیدل اختصاص دارد، بهترین بخش‌های کتاب است و برای کسی که می‌خواهد به دنیای شعر بیدل وارد شود، حاوی نکات مهم و کلیدی است.


آثار محمدکاظم کاظمی در حوزه بیدل‌پژوهی

کاظمی اگرچه از شاعران مهاجر افغانستانی محسوب می‌شود، ولی سال‌هاست که در ایران زندگی می‌کند و به نوعی حیات ادبی‌اش در محافل شعری کشورمان شکل گرفته است؛ از این‌رو رویکرد او در شناساندن شعر بیدل متناسب با نیازهای ادبی جامعه ایران است و برای مخاطب ایرانی بسیار راهگشاست.  کاظمی را می‌توان فعال‌ترین بیدل‌پژوه در سال‌های اخیر دانست که یادداشت‌ها و مقالات متعددی درباره این شاعر نوشته است و علاوه بر آن 3 کتاب در حوزه بیدل‌شناسی حاصل فعالیت‌های او در این سال‌هاست که در ادامه این کتاب‌ها را معرفی می‌کنیم.



مرقع صدرنگ

دکتر شفیعی بهترین راه شناخت و انس با شعر بیدل را مطالعه رباعیات او می‌داند چراکه بیدل در رباعیات در عین پایبندی به اصول سبکی خود ساده‌تر و بی‌پیرایه‌تر از غزلیات و سایر قالب‌ها سخن می‌گوید. مرقع صدرنگ نیز شامل 100 رباعی برگزیده از 4000رباعی بیدل است که کاظمی نکات ارزشمندی را در ذیل هر رباعی آورده است.


کلید در باز

 این کتاب با عنوان ضمنی «رهیافت‌هایی در شعر بیدل» شامل دو بخش است؛ در بخش اول کتاب 8 مقاله مجزا در رابطه با شعر بیدل است که هرکدام شامل نکات بسیار خوبی در مورد شعر بیدل است و به نوعی چکیده نظرات کاظمی در طول سال‌های انس و الفت او با شعر بیدل محسوب می‌شود. کاظمی در بخش دوم با مبنا قرار دادن نظرات خود در بخش اول کتاب 13غزل مشکل بیدل را شرح می‌کند.


گزیده غزلیات بیدل

اما مهم‌ترین کتاب این فهرست، گزیده غزلیات بیدل به کوشش محمدکاظم کاظمی، کاربردی‌ترین کتابی است که تا به امروز در مورد شعر بیدل منتشر شده است. کاظمی در این کتاب علاوه بر انتخاب و به‌گزین 470غزل از میان غزلیات بیدل که در حدود 3000غزل است، توضیحات بسیار خوبی را در ذیل هر غزل آورده است که کمک بسیار زیادی به آشنایی با شعر بیدل می‌کند. امتیاز دیگر این کتاب بخش فرهنگ لغات و اصطلاحات شعر بیدل است که در انتهای کتاب آمده و نکات مهمی را درباره شعر این شاعر بزرگ متذکر شده است.
در آخر اینکه به‌دلیل کم‌بودن فضا، مجال نشد که کتاب‌های بیشتری را معرفی کنیم ولی همین چند اثر مسیر را به ما نشان می‌دهد و زمینه آشنایی بیش از پیش ما با دنیای بیدل را فراهم می‌کند.