سنگ قبر پرماجرای قبله عالم

سودابه رنجبر| خبرنگار:

داستان سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ و‌‌‌ ترویج فرهنگ فرنگی مآب‌ها در ایران از هیچ‌کس پوشیده نیست. هر بار با سفرهای او به کشورهای خارجی و آوردن سوغات از فرنگ، عامه مردم را دچار سرگردانی می‌کرد. حتی پس از مرگش این سرگردانی و دردسرهای عجیب و غریبی که به واسطه او بر مردم تحمیل می‌شد پایان نیافت و قصه ساخت و انتقال سنگ قبر ناصرالدین شاه از شهر یزد به شهرری، اهالی و کشاورزان بین این دو شهر را درگیر کرد که حکایت شنیدنی دارد. 

ناصرالدین شاه در آستانه پنجاهمین سال تاجگذاری خود در سال ۱۲۷۵ قصد زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) را داشت. روز قبل فرمان داد: «به زیارت می‌روم. نگهبان‌ها حیاط و آستان حرم را قرق نکنند. می‌خواهم راحت زیارت کنم و پنجاهمین سال شاهی را با عامه مردم جشن بگیرم.» اما میرزارضا کرمانی از پیروان سیدجمال‌الدین اسدآبادی در حرم حضرت عبدالعظیم(ع) شهرری بست نشسته بود. در نزدیکی امامزاده حمزه(ع)؛ جایی که مردم برای دادن عریضه به شاه نزدیک می‌شدند. او می‌خواست انتقام همه سال‌هایی را بگیرد که بدون دلیل زندانی شده بود. میرزا رضا کرمانی برای دادن عریضه نزدیک می‌شود و تپانچه خود را به سینه ناصرالدین شاه نزدیک می‌کند. دستش را روی ماشه می‌گذارد. تیر تپانچه فرصت نفیر کشیدن هم پیدا نمی‌کند و درکمتر از ثانیه بر قلب شاه می‌نشیند.

ناصرالدین شاه درحالی که از قاتلش رو برمی‌گرداند چند قدمی به طرف قبر «جیران» همسر سوگلی‌اش در امامزاده حمزه(ع) حرکت می‌کند و همانجا روی قبر جیران جانش را از دست می‌دهد. صدراعظم امین‌السلطان که قرار بود آن روز ناهار میزبان شاه باشد به محض مطلع شدن از‌‌‌ ترور شاه‌ترتیبی داد تا جسد ناصرالدین شاه را مخفیانه از صحن بیرون ببرند و در کالسکه سلطنتی بنشانند. در بازگشت به کاخ گلستان خودش نیزدر کنار شاه نشست و اندام بی‌جان او را به حرکت درآورد؛ انگارشاه برای جمعیت مردم که در طول راه بازگشت به پایتخت ازدحام کرده بودند دست تکان می‌دهد. به تعبیر «عباس امانت» در کتاب «قبله عالم»:«گویی این نمایش خیمه شب بازی با ناصرالدین شاه بی‌جان قطعاً آسان‌تر از بازی دادن ناصرالدین شاه زنده برای صدراعظم بود.»

 تا مدتی کالبد ناصرالدین‌شاه در تکیه دولت نگهداری شد و سپس با اجازه علما و به دستور امین‌الدوله (صدراعظم وقت) در آرامگاه دائمی خود کنار مرقد حضرت عبدالعظیم(ع) به خاک سپرده شد. در کتاب «تهران درعهد قاجاریه» آمده است: «مقبره ناصرالدین‌شاه توسط میرزا علی‌اصغر خان ساخته شد. او این محل را از مقبره حاج ملاعلی کنی و مقبره جیران(همسر ناصرالدین شاه) و یکی، 2 اتاق دیگر که به منزله قهوه‌خانه و آبدارخانه این مقبره‌ها بود احداث کرد.» اما این پایان ماجرا نبود. 


مرمرین سبزی که پیاده از یزد تا ری آوردند

از آنجا که شاهزادگان و درباریان قاجار نتوانسته بودند آرامگاهی اختصاصی برای ناصرالدین شاه بنا کنند، به یکی از استادان برجسته سنگتراشی آن زمان به ‌نام استادحسین حجارباشی در یزد دستورساخت سنگ قبری در ‌شأن ناصرالدین‌شاه دادند.   استاد «حسین حجارباشی» 4سال زمان برای ساخت سنگ قبر ناصرالدین شاه وقت صرف کرد. وی از یک تکه سنگ مرمر سبز با حجاری خارق‌العاده‌اش تمثالی از شاه را حک کرد و نهایت ظرافت و زیبایی را در آن سنگ قبر به کار برد و دورتادور آن نیز شعری 12بیتی در سوگ او حک کرد. این حجاری از شاهکارهای دوران قجر محسوب می‌شود که تا امروز کسی نظیرش را ندیده است. «عبدالله مستوفی» درباره چگونگی آوردن این سنگ به تهران می‌گوید: «سنگ مرمر قبر را از یزد به تهران آوردند.

خواننده ممکن است فکر کند که در آن وقت کامیون‌های 10، 20 تنی امروزه هنوز به ایران نیامده بودند با چه وسیله‌ای این سنگ را حمل کرده‌اند؟ سنگ را روی تیرهای کوتاهی می‌انداختند و از عقب عمله‌ها با فشار بدن خود که به سنگ وارد می‌کردند سنگ را با تیرهای زیرش می‌غلتاندند به‌طوری که تیرهای زیر سنگ کار عراده را انجام می‌داد. هرچه از تیرها از عقب از زیر سنگ بیرون می‌آمد به جلو انتقال می‌یافت. البته صد زرعی که به این کیفیت، سنگ راه می‌پیمود تیرها یکی پس از دیگری از کار می‌افتاد و باید با استفاده از تیرهای نویی که همراه داشتند تیرهای شکسته را به مرور عوض می‌کردند. حاکم یزد باید سنگ را به این زحمت از خاک خود بیرون کرده و به خاک اصفهان برساند. حاکم اصفهان وکاشان و قم هریک در نوبت خود همین عمل را انجام می‌دادند.»


30 تا 50 کشته

 «مهدی غروی» در کتاب «آرامگاه در گستره فرهنگ ایرانی» به نقل از خاطرات پدر از پیشینه و نحوه انتقال این سنگ به تهران چنین یاد کرده است: «قبر ناصرالدین شاه یکی از پرماجراترین بناهای آرامگاهی ایران است. برای سنگ قبر او سنگ عظیم یک پارچه مرمرینی را در یزد فراهم آوردند که باید به همت و در حقیقت، شکنجه و بیگاری مردم دهات بین راه به تهران برسد. پدرم که در آن موقع 14 ساله و مقیم نطنز بود تعریف می‌کرد که حاکم نایب الحکومه و کدخدا و اعیان هر‌آبادی مجبور بودند که در دو طرف مسیر سنگ صف بکشند و کشاورزان به انتقال سنگ که با غلتاندن آن روی تیرهای چوبی صورت می‌گرفت مشارکت کنند. حال معلوم است که علاوه بر شکنجه تحمل سنگینی و فشار سنگ چه لطمه‌هایی به آن مردم ساده دل بی‌گناه وارد آمد. آمار دقیقی از کشته‌شدگان و زخمی‌ها در دست نیست. اما پدرم می‌گفت خود شنیده است که تعداد کشته‌شدگان عددی میان 30 تا 50 نفر بوده است.»


دستمزدی ناچیز برای ‌کاری بزرگ

«جعفر شهری» مورخ، سنگ قبر ناصرالدین‌ شاه را این‌گونه توصیف کرده است: «سنگ مرمر یک‌تکه با 2‌متر طول و یک‌متر و یک چارک (25سانتیمتر) عرض و 4 وجب ضخامت، سوای زیرپایه یک پارچه بزرگ‌تر از رویی به امضای عمل استاد حسین حجارباشی با زیور و زوایا و با حاشیه از مروارید پرزحمت‌ترین، دقیق‌ترین و هنرمندانه‌ترین حجاری است که 4 سال پیوسته صرف حجاری آن شده است.» بعد از اینکه حسین حجارباشی ساخت قبر ناصرالدین‌شاه را به اتمام رساند، مظفرالدین‌شاه به استاد حسین صدتومان دستمزد داد که این رقم ناچیز برای آن کار سخت و دشوار برای این سنگتراش چنان توهین‌آمیز بود که وی از شدت رنج و اندوه بیمار شد و دق کرد. 


قیمت سنگ قبر ناصرالدین شاه

سنگ قبری که تصویر ناصرالدین شاه روی آن نقش زده شده حدود یک قرن قبل به مبلغ 12هزار تومان از طرف موزه لوور پاریس‌ قیمت‌گذاری شد. این، تنها سنگ قبری است که منقش به تصویر شاه است. روی قبور سایر پادشاهان قاجار که در عتبات و حرم حضرت‌ معصومه(س) در قم مدفون هستند سنگ قبر با تصاویر برجسته صاحب قبر دیده نمی‌شود. 



هنر حسین حجارباشی در خلوت کریمخانی

«نصرالله حدادی» تهران‌شناس درباره اهمیت هنر سنگتراشی به‌خصوص در دوران قاجار می‌گوید: «پیکرتراشی برجسته‌ای که روی سنگ مرمرین نقش بسته است از هنر حسین حجارباشی حکایت می‌کند. فارغ از اینکه تصویر یکی از پادشاهان ایران است. نقش فرشته‌های کوچکی که دو طرف سر پیکر پرواز می‌کنند و پرده‌ها را دو طرف تصویر کنار می‌کشند و ابیاتی که در مدح ناصرالدین شاه حکاکی شده است نشان از هنر این حجار می‌دهد.»

حدادی درباره گم شدن این اثر هنری می‌گوید: «در بحبوحه انقلاب سنگ قبر گم شد و برای مدتی هیچ‌کس از سنگ قبر خبر نداشت اما روایت شده که برای مدتی در خانه یکی از اهالی پنهان بوده است. این روایت اگرچه جایی ثبت نشده اما حدسی که درباره آن زده می‌شود می‌تواند درست باشد. مدت‌ها گذشت تا اینکه سنگ قبر در حال خروج از مرز کشف شد.» حدادی توضیح می‌دهد: «مرحوم حسن حبیبی، معاون اول رئیس‌جمهور اوایل انقلاب در برگرداندن و حفظ این اثر هنری نقش بسزایی داشت تا اینکه در اوایل دهه 70 که کاخ‌موزه گلستان بازگشایی شد اثر هنری در خلوت کریمخانی کاخ گلستان به نمایش گذاشته شد.»