قم در محاصره سکونتگاه‌های غیررسمی

علی نوری| قم- خبرنگار:


خانه‌هایی که یک شبه در حاشیه شهر ساخته شده‌اند به سکونتگاه‌هایی تبدیل شده‌اند که صدها هزار نفر در آن زندگی می‌کنند. این خانه‌های بی‌کیفیت و بدقواره بخش جالب توجهی از شهر را محاصره کرده‌اند. آسیب‌پذیری این محله‌ها به مناطق دیگر قم هم سرایت کرده است. 
برای شناخت بیشتر این محله‌ها و برنامه‌های مسئولان برای جلوگیری از توسعه این محله‌ها و توانمندسازی آن‌ها با «فهیمه فتاحی‌زاده»، رئیس اداره عمران و بهسازی شهری اداره کل راه و شهرسازی استان قم، گفت‌وگو کرده‌ایم. 

محدوده مصوب بافت ناکارآمد شهری و سکونتگاه‌های غیررسمی در قم چه مقدار است و چند درصد جمعیت قم در این محله‌ها زندگی می‌کنند؟ 

جامعه هدف ما 5 گونه بافت ناکارآمد شهری شامل بافت تاریخی، بافت فرسوده، سکونتگاه‌های غیررسمی، بافت‌های ناکارآمد میانی و بافت‌هایی با پیشینه روستایی است. این بافت‌ها نیازمند بهسازی، نوسازی یا بازسازی است. از مجموع 12 هزار و 939 هکتار مساحت شهر قم، 4133 هکتار شامل این 5 گونه بافت است. بر اساس یافته‌های سرشماری سال 90 حدود 65 درصد از جمعیت شهر در بافت‌های ناکارآمد شهری زندگی می‌کنند که حدود 45 درصد از اینها در سکونتگاه‌های غیررسمی سکونت دارند. 
11 سکونتگاه غیررسمی در قم وجود دارد که بیش از 2 هزار هکتار از مساحت بافت ناکارآمد شهری را تشکیل می‌دهد. سکونتگاه‌های غیررسمی شامل محمدآباد، مهدیه، اسماعیل‌آباد، سیدمعصوم، شیخ‌آباد، انتهای شهید محلاتی، شهرک صاحب‌الزمان، شادقلی‌خان، قلعه کامکار، علی‌آباد سعدگان، شهرک فاطمیه، شهرک توانیر و جمکران است. برای این محله‌ها خدمات شهری و پروژه‌هایی تعریف شده که تعدادی از آن‌ها اجرا شده و برخی دیگر در حال اجراست. 

مگر اسماعیل‌آباد در محدوده شهری است؟ 

یک تصور رایج این است که اسماعیل‌آباد در خارج از محدوده شهری ایجاد شده است، در صورتی که این طور نیست. اسماعیل‌آباد در محدوده شهری قرار دارد ولی کاربری آن فضای سبز است. چون در محدوده حریم راه‌آهن قرار دارد. 
سکونتگاه‌های غیررسمی و افرادی که در این محله‌های زندگی می‌کنند از نظر اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیرساختی چه شرایط و آسیب‌هایی دارند؟ 
بیشتر افرادی که در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند از نظر جمعیت و سرانه خانوار آمار بالایی دارند. در این سکونتگاه‌ها آسیب‌های اجتماعی زیادی پدید می‌آید. این افراد بیشتر از یک نوع فرهنگ هستند و سبب تحمیل فرهنگ بر جوامع انسانی می‌شوند. سنخیت نداشتن فرهنگ این افراد با ساکنان دیگر، تضادهای فرهنگی ایجاد می‌کنند و از نظر سبک زندگی و معاشرت، بافت و شیرازه شهر را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. بنابراین آمار وقوع جرایم و رفتارهای نامناسب در این سکونتگاه‌ها زیاد است. 
این افراد از نظر اقتصادی تمکن مالی خوبی ندارند. یکی از دلایل اصلی مهاجرت آن‌ها، شغل کاذب است. آن‌ها به طمع دستیابی به شغل‌های کاذب یا اشتغال بهتر مهاجرت می‌کنند. ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی از نظر معیشت خانوار ضعیف هستند و نیاز به حمایت دارند. آمار بیکاری در این جمعیت زیاد است. این افراد بیشتر در زمین‌های پست و فرودست که مشکلات زیست‌محیطی دارد سکونت دارند. از نظر کالبدی، منظر سکونتگاه‌های غیررسمی دچار از هم گسستگی است. علت آن ساخت و سازهای یک‌شبه است. این نوع ساخت و سازها چهره آشفته و نابسامان شهری را شکل می‌دهند. این افراد در محدوده‌ای سکونت پیدا می‌کنند که زیرساخت‌های شهری در آن محله‌ها پیش‌بینی نشده است. آن‌ها بعد از سکونت، مدیریت شهری را مجبور می‌کنند خدمات شهری به آن‌ها ارائه دهد؛ بنابراین مشکلات جدی از قبیل انشعاب دزدی و... در این محله‌ها شکل می‌گیرد. 
مدیریت شهری وظیفه‌ای برای حمایت از بافت‌های غیررسمی ندارد ولی این افراد در درازمدت و با افزایش آسیب‌ها، مدیریت شهری را وادار می‌کنند بدون برنامه و پیش‌بینی به این محله‌ها خدمات ارائه دهند. 

قم چه جاذبه‌ای برای مهاجرت این افراد دارد؟ 

دو ویژگی اقتصادی و گردشگری مذهبی قم سبب شده ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی به این شهر مهاجرت کرده‌اند. قم یک کلانشهر مهم و مرکز استان است که در نزدیکی پایتخت قرار دارد. سرانه زندگی از نظر اقتصادی در این شهر پایین است بنابراین زندگی این افراد در قم صرفه اقتصادی دارد. 
قم به دلیل جاذبه گردشگری مذهبی، برای افراد آسیب‌پذیر نوعی پناهگاه محسوب می‌شود. حتی برخی اتباع خارجی به انگیزه کار و درآمد بیشتر به این شهر مذهبی مهاجرت می‌کنند و کارهای مقطعی انجام می‌دهند. 

رویکرد مسئولان در مقابل سکونتگاه‌های غیررسمی چیست؟ 

رویکرد دولت در قضیه سکونتگاه‌های غیررسمی حمایت است؛ بنابراین مقابله و برخورد عنادگونه در دستور کار نیست. تلاش می‌شود وضع زندگی ساکنان این محله‌ها بهبود یابد. 

با چه راهکارهایی می‌شود برنامه‌ریزی کرد که وضعیت ساکنان این محله‌ها را ارتقا داد؟
 
یکی از سیاست‌ها جابه‌جایی ساکنان حریم دکل فشار قوی و راه‌آهن است؛ البته بسیاری از ملک‌های ساکنان این محله‌ها مشکلات حقوقی و ملکی دارند. ولی یکی از راهکارها انتقال ساکنانی که دارای قولنامه خرید و فروش ملک هستند، به مناطق 32 هکتاری پردیسان است. اگر این سکونتگاه‌ها یک‌شبه جمع‌آوری شوند ممکن است آسیب‌های دیگری ایجاد شود. شاخص بعدی توانمندسازی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مثل ایجاد کسب و کارهای خرد، آموزش، فرهنگ‌سازی و... است. 
ساماندهی کالبدی یکی دیگر از شاخص‌های ارتقای این محله‌هاست. برای مثال در منطقه شادقلی‌خان که بافت روستایی داشت و با وجود قلعه‌ها و دامداری‌ها مخاطراتی ایجاد می‌کرد، تلاش شد با اجرای پروژه‌های فاضلاب شهری و جمع‌آوری آب‌های سطحی، ارتباط کالبدی این منطقه با شهر ایجاد شود. ارتقای خدمات و زیرساخت‌های شهری، ارتقای کیفیت زندگی افراد از طریق شناسایی نیازها و تأمین سرانه شهری مثل ساخت مدرسه و درمانگاه، ایجاد شغل و افزایش درآمد پایدار، توزیع متعادل سرانه‌های شهری و استفاده از کارکرد مذهبی و علمی شهر برای اعزام مبلغان دینی از شاخص‌های بعدی است. جلوگیری از گسترش اسکان غیررسمی یکی از راهبردهاست. سیاست اصلی در تثبیت است؛ بنابراین باید مانع از گسترش این محله‌ها شد. باید از ملحق شدن افراد دیگر به این محله‌ها جلوگیری شود. 

توانمندسازی اقتصاد شهری سبب کاهش فقر در این محله‌ها و ارتقای فرهنگ شهرنشینی می‌شود. علاوه بر اینها باید از ظرفیت‌های درونی گونه‌ها در زمینه بازآفرینی پایدار شهری استفاده کنیم. 
ارتقای سرمایه‌های اجتماعی یکی دیگر از شاخص‌هاست. باید سعی کنیم با آموزش‌هایی که ارائه می‌شود حس تعلق به شهر را در ساکنان این محله‌ها بیشتر کنیم. یکی دیگر از راهبردها، اعطای تسهیلات برای نوسازی بافت است. البته دولت نقدینگی کافی ندارد و ما نتوانسته‌ایم در این زمینه وارد شویم. اگر بانک‌ها همکاری کنند می‌توان برای نوسازی و احیای بافت و ارتقای وضعیت کالبدی برنامه‌ریزی کرد. 

برای احیای سکونتگاه‌های غیررسمی چه پروژه‌هایی اجرا شده است؟ 

تا سال 94، 22 پروژه برای سکونتگاه‌های غیررسمی شهر تعریف شده است. ساخت مدرسه، درمانگاه، زمین چمن، خانه دانش، کلانتری و آسفالت معابر از جمله این پروژه‌هاست. از سال گذشته که قم ردیف اعتباری ویژه کلانشهرها را داشت تعداد زیادی پروژه در حاشیه شهر تعریف شده است. غیر از پروژه‌های بهره‌برداری‌شده، 3 پروژه شامل 2 مدرسه در شیخ‌آباد و شهرک فاطمیه و یک درمانگاه در شادقلی خان از نیمه دوم سال گذشته آغاز شده است.

پروژه کلان آسفالت معابر سکونتگاه‌های غیررسمی از هفته‌های گذشته آغاز شده است. نخستین طرح، آسفالت معابر شهرک صاحب‌الزمان(عج) بود که اهالی این منطقه 15 سال در انتظار آسفالت معابر بودند. این طرح در سایر محله‌های حاشیه شهر نیز در حال اجراست. شهرداری برای آسفالت معابر قوانین خاص خودش را دارد؛ مثلا 50 درصد پلاک‌ها باید ساخته شوند و عوارض ساخت و ساز پرداخت شود. ما با چشم‌پوشی از این موضوع معابر را آسفالت می‌کنیم. این طرح در جاهایی اجرا می‌شود که تاکنون خدمات آسفالت دریافت نکرده‌اند. اعتبار اجرای این پروژه 34 میلیارد ریال است.