تهران ما
معماری خانه‌ها در اواخر قاجار و اوایل پهلوی اول
نصرالله حدادی/ تهران‌شناس:
اگر ادعا کنیم بلندترین بنای مسکونی موجود در تهران، تا سال 1320شمسی، همان عمارت شمس‌العماره ناصرالدین‌شاهی بوده، سخنی به گزاف نگفته‌ایم و اگر گنبد و مناره‌های مسجد سپهسالار را بلندترین بنا در تهران روزگار قاجار ملاک قرار دهیم، باید بگوییم «سواد شهر» بود و کمتر عمارتی را در سطح شهر بیش از یک اشکوب می‌توانستیم بیابیم و اشراف عمارت بر خانه و عمارت دیگر، ازجمله نهی‌شده‌های جدی بود و پس از روی کار آمدن پهلوی اول، بسیاری از ساختمان‌سازی‌های جدید، آن هم در بر خیابان‌ها، دوطبقه بودند و اغلب ساخت‌وسازها، همچنان یک اشکوبه باقی ماند و به‌رغم آنکه معماری در این روزگار پوست‌انداخته و از درونگرایی به برونگرایی میل کرده بود، اما همچنان ساخت‌وسازها دارای حیا بودند؛ مثلا در حیاط رو به کوچه را حداقل نیم‌متر داخل کار می‌گذاشتند تا اهالی خانه، یکباره در منظر عام و خاص، حضور نیابند و اکثر بالکن‌ها، روبه حیاط خانه‌ها ساخته می‌شدند و اگر قرار بود، بالکنی در فضای کوچه و خیابان، به‌منظور سرپناه در ورودی و طبقه اول ساخته شود، کاربردی مردانه داشت و زنان داخل خانه، در این مکان کمتر ظاهر می‌شدند. نمونه‌ای از این نوع بالکن‌ها را هنوز هم می‌توانیم در خیابان لاله‌زار، محله امیریه و منیریه، خیابان‌های فردوسی، سعدی و حافظ مشاهده کنیم.
پس از آنکه پهلوی اول دستور تخریب دروازه‌های تهران را در سال 1306 داد و خندق‌های اطراف شهر پر شدند، دیگر تهران حدود و ثغور شناخته شده‌ای برای همگان نداشت و اعیان و اشراف نیز اگر بنایی را در خارج از محدوده تهران می‌ساختند، نمی‌توانست بیش از دوطبقه باشد و بهترین نمونه آن عمارت پارک پلیس- ارباب هرمز آرش- در تهرانپارس است. قرینه‌ای همانند عمارت عین‌الدوله در میدان هروی خیابان پاسداران. معماری در این خانه‌های اعیانی، در محوطه وسیع باغی «دراندردشت» با مؤلفه‌ها و شاخصه‌های ایرانی، صورت می‌گرفت و بر هیچ خانه و عمارتی اشراف نداشت. خانه‌ها یا شمالی بودند(اول حیاط، بعد عمارت و خانه) و یا بالعکس جنوبی(اول عمارت، بعد حیاط). آب‌انبار، صندوق خانه(که حاصل دوطبقه شدن خانه‌ها بود و زیر پله شکل می‌گرفت) باغچه، همراه با درختان سبز و بعضا میوه ده،... گل و گلدان، حوض آب، راهرو، بالکن رو به حیاط (که بهارخواب نام داشت) اطاق مهتابی(که پشت بالکن ساخته می‌شد، به‌علت نورگیری از خورشید در روز و آرامش خواب زیر نور ماه در روزهای گرم سال، این نام را به آن اطلاق می‌کردند) و بعضا حیاط خلوت (که بیشتر در عمارت‌های شمالی ساخته می‌شدند) از اجزای لاینفک خانه‌سازی در دوران پهلوی اول بود و رعایت حریم خانواده، با کارگذاری در ورودی خانه، اعم از حیاط یا ساختمان، با حداقل نیم‌متر فاصله با معبر عام، از اهم کارها بود. اما وقتی آپارتمان آمد....
