دبیر واجد شرایط در مملکت پیدا نمی‌شد

آموزش کودکان و نوجوانان، از موضوعات جذاب در تاریخ معاصر ایران به شمار می‌آید. گذر از آموزش سنتی و مکتب‌خانه‌ای به ساختاری نو در گستره آموزش به کودکان و نوجوانان، فرایندی آرام اما با دشواری‌ها و گرفتاری‌های بسیار بود. این رخداد از میانه‌های دوره قاجار با پیدایش دبستان آغاز شد و پس از چند سال به بنیانگذاری مدرسه‌های متوسطه انجامید. فرستادن نخستین دانش‌آموختگان مقطع متوسطه به فرنگ برای فراگیری دانش‌های عالی، از آغاز پیدایش دبستان به شیوه نوین، کمتر از نیم سده زمان برد. دولت ایران دانش‌آموزان پسر را در این فرایند به اروپا فرستاد. اما فرستادن دختران برای جویندگی دانش‌های نوین به اروپا در سال‌های پایانی دهه1310 خورشیدی ممکن شد. دولت نخستین بار در زمستان 1309خورشیدی دسته‌ای از دختران ایرانی را برای دانشجویی به اروپا فرستاد. عیسی صدیق از کارگزاران فرهنگی عصر پهلوی اول در کتاب «یادگار عمر» که خاطره‌های زندگی فردی و اجتماعی او به شمار می‌آید، درباره چگونگی آموزش دختران در مدرسه‌های نوین و مواد درسی آنها خاطره‌ای جذاب روایت کرده است. او نخست درباره فرستادن دانش‌آموختگان مدرسه‌های متوسطه به اروپا برای دانشجویی چنین می‌نویسد: «طبق قانون اعزام به اروپا می‌بایست هر سال لااقل یکصد نفر از فارغ‌التحصیلان مدارس متوسطه و عالیه به خارجه فرستاده شوند. چون عده فارغ‌التحصیل‌های پزشکی و حقوق که تنها مدارس عالی آن‌وقت [1307خورشیدی] بودند بسیار قلیل بود و شمار فارغ‌‌التحصیل‌های متوسطه هم به 150 نفر نمی‌رسید اداره تعلیمات عمومی ناگزیر به تکمیل مدارس متوسطه موجود و تاسیس دبیرستان‌های جدید بود». پیدایش ساختار آموزش‌وپرورش نوین در تاریخ معاصر ایران آسان نبود. ایرانیان نواندیش، به‌دشواری و با کوشش‌های بسیار و تاب‌آوردن و ازسرگذراندن مسئله‌ها و دردسرهای فراوان، توانستند گام‌هایی در این گستره بردارند. گرفتاری‌ها اما اندک نبود. آنگونه که عیسی صدیق روایت کرده، در دهه1310خورشیدی هنوز در کشور به اندازه کافی، دبیر تربیت نشده بوده است؛ «برای نیل به این مقصود [پرورش و فرستادن دانشجو به اروپا] می‌بایست معلم خارجی استخدام شود؛ زیرا دبیر واجد شرایط در مملکت پیدا نمی‌شد. به موجب لایحه‌ای که در 21مرداد1307 به‌تصویب مجلس رسید اجازه داده شد 8نفر معلم از فرانسه استخدام شود. چند آزمایشگاه نیز از فرانسه خریداری شد. برنامه‌های مدارس ابتدایی و متوسطه ذکور و اناث اصلاح شد و به عمق تحصیلات و صحت امتحانات نهایی توجه مخصوص شد.»

پیدایش و راه‌اندازی مدرسه‌های دخترانه، دیگر دستاورد مهم کوشش نواندیشان ایرانی در آن روزگار به شمار می‌آید. این کارگزار فرهنگی درباره درون‌مایه‌های درسی مدرسه‌‌های دخترانه می‌نویسد: «در مدارس دخترانه تدبیر منزل و خانه‌‌داری و درزی‌گری و بهداشت از اهم مواد برنامه گشت و در دهات مقرر شد قسمتی از وقت شاگرد صرف کمک به خانواده و زراعت و دامداری شود».  گسترش آموزش‌و‌پرورش نوین در تاریخ معاصر ایران با همه دشواری‌ها اما به کوشش دوستداران فرهنگ و دانش در این سرزمین دیرینه آرام‌آرام در دهه‌‌های بعد پیوستگی یافت. اینان می‌کوشیدند که بستری مناسب فراهم آورند تا پسران و دختران ایرانی به گونه‌ای شایسته، دانش بیاموزند؛ هرچند این کوشش‌ها با سختگیری‌هایی نیز همراه می‌شود. صدیق در این باره می‌نویسد: «در نتیجه اصلاح آیین‌نامه امتحانات نهایی در مهر1307 و مراقبت در حسن اجرای آن و مخصوصا دقت کامل در انتخاب هیأت ممتحنه و سؤالات امتحان و فراهم‌ساختن وسایل کار (از قبیل ساختن 2تالار بزرگ در نگارستان برای دبیرستان علمیه و تهیه اوراق مخصوص امتحان) در خرداد‌ماه 1308 عده زیادی از داوطلبان مردود شدند. در امتحانات کتبی دوره اول متوسطه شماره پذیرفته‌شدگان حدود 30درصد بود؛ بقیه یا تجدیدی یا مردود شدند».