خاک
وضعیت منابع خاک؛ بحرانی‌تر از آب
گفت‌وگوی همشهری با معاون آب و خاک وزارت جهادکشاورزی
علی ابراهیمی/ خبرنگار:
استفاده از کودهای شیمیایی، سموم، پساب‌ها، شوری خاک، استفاده از آب‌های شور و نامتعارف دارای املاح بالا، فرسایش 2.5برابر استاندارد جهانی خاک در ایران، از بین رفتن پوشش گیاهی و... موجب به صدا درآمدن هشدار نابودی منابع تجدید‌ناپذیر خاک و پیشی گرفتن آن از بحران منابع آب در کشورمان شده است.
وضعیت بحرانی منابع خاک در کشورمان که برنامه‌ریزی برای افزایش تولید محصولات کشاورزی و تأمین امنیت غذایی را به چالش کشیده است، محور اصلی مباحث مطرح شده در همایش روز جهانی خاک در 19آذر‌ماه امسال بود؛ جایی که عیسی‌کلانتری، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست با تأکید برتداوم بحران خاک، خواستار پاسخگویی وزارت جهاد کشاورزی در مورد این بحران شد و در مقابل محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی نیز با نامناسب خواندن وضعیت حفاظت از منابع عظیم خاک کشور، عمده‌ترین عامل فرسایش آن را بی‌توجهی به حفاظت از خاک دانست و از بی‌توجهی فرهنگ عمومی به این نعمت تجدید‌ناپذیر انتقاد کرد.
علیمراد اکبری، معاون آب و خاک این وزارتخانه در گفت‌وگو با خبرنگار ما با هشدار نسبت به وضعیت بحرانی منابع خاک کشور، وظیفه وزارت جهاد کشاورزی را بهبود کیفیت خاک مورد استفاده در بخش کشاورزی قلمداد کرده و بهبود وضعیت خاک جنگل‌ها و مراتع را وظیفه سازمان‌های ذیربط می‌داند.
توقف در ایستگاه تأمین منابع معاون آب و خاک وزارت جهادکشاورزی در مورد اقدامات این وزارتخانه برای حفاظت از منابع تجدید‌ناپذیر خاک اعلام کرد: برای نخستین بار با همکاری کمیسیون‌های کشاورزی و برنامه و بودجه مجلس بحث خاک را در برنامه ششم توسعه گنجانده‌ایم و براساس تکالیف این قانون مقرر شده است تا سالانه500هزار هکتار بهبود وضعیت خاک کشاورزی (حاصلخیزی خاک) را انجام دهیم.
به گفته علیمراد اکبری، ایران جزو کشورهایی محسوب می‌شود که میزان کربن خاک یا مواد آلی خاک آن خیلی پایین است؛ به‌نحوی که مواد آلی موجود در بیش از 60درصد خاک کشورمان تنها نیم‌درصد اما استاندارد جهانی آن 2درصد است. هرچه مواد آلی موجود در خاک کمتر باشد میزان حاصلخیزی خاک کاهش یافته و نیازمند استفاده از آب و کود بیشتری برای کشاورزی هستیم. اکبری با انتقاد ازتخصیص نیافتن منابع مورد نیاز برای حفاظت از خاک گفت: متأسفانه با سپری شدن سال نخست اجرای برنامه ششم توسعه برای بهبود وضعیت خاک هیچ ردیف اعتباری تخصیص داده نشد و در تلاش هستیم تا در بودجه سال آینده با دریافت ردیف اعتباری، این تکالیف را اجرایی کنیم. با وجود این، حفاظت از منابع خاک کشاورزی نیازمند تأمین منابع است.
حفاظت از خاک، نیازمند مشارکت
مردم نیز می‌توانند در حفاظت از منابع خاک کشور با اجرای کشاورزی حفاظتی کمک کنند. ممانعت از آتش‌زدن علوفه پس چر مزارع (کلش) که نوعی کود محسوب می‌شود، توسط کشاورزان و خودداری از شخم زدن خاک و خاک‌ورزی رویه‌ای است که اکنون در تمام دنیا منسوخ شده و تنها با شیارزدن بذر را می‌کارند. رعایت این موارد به‌معنای حاصلخیزی، اضافه کردن مواد آلی و جلوگیری از فرسایش خاک است. از سوی دیگر در مناطقی که خاک کشور شور است باید عملیات آب شوری (لیچینگ) انجام دهیم که اکنون در پروژه 550هزار هکتاری خوزستان به‌دلیل شوری خاک ناچار به انجام زهکش زیر‌زمینی خاک در 175هزارهکتار از این اراضی شده‌ایم و با شست‌وشوی شوری خاک با استفاده از آب، توان حاصلخیزی خاک کشاورزی را در این مناطق افزایش داده‌ایم.
پیش شرط مقابله با بحران آب
معاون وزیر جهادکشاورزی با اشاره به مساحت حدود ۱۶۵ میلیون هکتاری کشورمان از محدودیت‌های شدید منابع پایه خاک در ایران خبر داد و اعلام کرد: اکنون تنها حدود ۵۰میلیون هکتار از اراضی کشور قابلیت توسعه کشاورزی درصورت تأمین آب را دارد اما اکنون اراضی در چرخه تولید کشاورزی کشور ۱۸.۵ میلیون هکتار شامل حدود ۸.۵ میلیون هکتار کشت آبی و حدود ۱۰ میلیون هکتار دیم است اما از این ۱۸.۵ میلیون هکتار اراضی نیز تنها ۱.۳ میلیون هکتار آن فاقد محدودیت‌های منابع خاک مانند شوری، قلیایی، زهدار بودن، توپوگرافی، سنگ دار بودن، عمق خاک و... است.
اکبری شرایط خاک در ایران را به‌مراتب بحرانی‌تر ازآب دانست و افزود: هرگونه برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت منابع آبی کشور بدون توجه و بهبود وضعیت خاک«آب در هاون کوبیدن» است. گرچه در بخش آب امکان جبران منابع تجدیدپذیر از طریق بارش‌ها و حفظ سفره‌های زیر‌زمینی موجود با اصلاح روش‌ها و کاهش برداشت منابع وجود دارد اما در بخش خاک چنین امکانی وجود ندارد و اکنون فرسایش، کاهش منابع آلی، شوری، آلودگی خاک با پساب‌های صنعتی و... به بحرانی تبدیل شده که نمی‌توان به سادگی با آن مقابله کرد.
وی با بیان اینکه منابع آبی کشور تجدیدپذیر بوده اما امکان تجدیدپذیری خاک حداقل در نسل‌های ما وجود ندارد، گفت: تشکیل یک سانتی‌متر خاک از سنگ مادر نیازمند 600تا 700سال زمان است. خاک محل زندگی جانواران، گیاهان، انسان و مخزن آب است و وقتی چنین مخزنی برای نگهداری آب وجود نداشته باشد، برنامه‌ریزی برای بهبود وضعیت منابع آبی کشور نیز معنا و مفهومی نخواهد داشت.
معاون وزیر جهادکشاورزی با تأکید بر توجه توأم به مقوله آب و خاک، افزود: اگر از بهبود منابع خاک کشور غافل شویم، قطعا در آینده با مشکلات بیشتری نسبت به بحران آب مواجه خواهیم بود. واقعیت آن است که اکنون دیپلماسی آب جایگزین دیپلماسی نفت شده، جنگ پنهان آب در بین کشورها آغاز و در این زمینه چالش‌هایی بین مردم در نقاط مختلف دنیا ایجاد شده اما برای بهبود وضعیت خاک حتی به کارگیری چنین دیپلماسی نیز چاره‌ساز نخواهد بود.
رکورد‌زنی در فرسایش خاک
معاون وزیر جهادکشاورزی با بیان اینکه اگر برنامه‌های حفاظت از منابع خاک کشور وارد فرایند اجرایی نشود، در آینده با تهدیدی جدی مواجه خواهیم شد، گفت: اگر خاک را از دست دهیم سایر برنامه‌های مدیریتی بخش کشاورزی، مدیریت تولید و مدیریت منابع آب نیز به مخاطره افتاده و با این بحران امنیت غذایی کشور نیز به خطر می‌افتد.
اکبری فرسایش خاک در ایران را شامل فرسایش آبی و بادی دانست و افزود: فرسایش خاک در ایران حدود ۱۵ تا ۱۶ تن در هکتار و 2.5برابر استانداردهای جهانی است و متأسفانه کشورمان در رده‌های نخست جهان در زمینه فرسایش خاک قرار دارد. به گفته وی، فرسایش خاک یکروزه انجام نمی‌شود و مقابله با آن نیز نیازمند برنامه است. برای مقابله با این وضعیت به‌طور اصولی و طبق برنامه پیش نمی‌رویم و بخشی از ریزگردها و گردوغباری که در برخی فصول سال در کشور با آن مواجه هستیم نیز ناشی از فرسایش بادی خاک است اما متأسفانه قانون خاک بعد از حدود ۱۰ تا ۱۲ سال بررسی وتصویب در کمیسیون کشاورزی هنوز در نوبت طرح درصحن علنی مجلس است.
