روایت نخستین ارکستر کردستان

سعید اداک|خبرنگار:

وقتی حسن کامکار (موسسه گروه کامکارها) اواخر دهه 30 از منطقه آذربایجان به سنندج منتقل شد و به او ماموریت تشکیل یک ارکستر در رادیو را دادند، همه کردستان را زیر پا گذاشت، اما نتوانست حتی به اندازه انگشتان یک دست نوازنده حرفه‌ای بیابد. امروز اما شرایط متفاوت است و گروه‌های موسیقی بسیاری در این منطقه مشغول فعالیت هستند.

جالب این‌که موسیقی به قدری در این استان رشد کرده است که از حدود 9 سال پیش اولین ارکستر نسبتا بزرگ کردستان ایران با عنوان «ارکستر فیلارمونیک موکریان» از سوی کاوه فقیه‌زاده شکل گرفت و یک ارکستر دیگر هم پس از آن در این منطقه به وجود آمد. این ارکستر در روزهای گذشته با وجود همه مشکلات با خوانندگی بیژن کامکار در مهاباد و سنندج روی صحنه رفت. به بهانه همین اجرا با کاوه فقیه‌زاده، رهبر ارکستر فیلارمونیک موکریان درباره موضوعاتی چون نحوه شکل‌گیری اولین ارکستر نسبتا بزرگ کردستان ایران، چالش سازبندی و تنظیم برای یک ارکستر ایرانی - کردی، مشکلات تاسیس و اداره ارکسترهای غیردولتی، رپرتوار موسیقی منطقه موکریان و موارد دیگر گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

آن‌طور که از گفته‌های موزیسین‌های کردزبان بر می‌آید ارکستر فیلارمونیک موکریان اولین ارکستر نسبتا بزرگ کردستان ایران محسوب می‌شود که طی یک دهه اخیر شکل گرفته است. با توجه به پیشینه موسیقی کردستان، شاید این اتفاق با این همه تاخیر کمی عجیب باشد. روند شکل‌گیری این ارکستر چگونه بوده است؟

بله. همان‌طور که گفتید ارکستر فیلارمونیک موکریان، اولین ارکستری است که سال 88 در منطقه کردستان ایران تاسیس شد. البته از پیش‌ترها گروه‌های کوچک‌تری در رادیو مشغول فعالیت بوده‌اند، اما ارکستر فیلارمونیک یا سمفونیک که به صورت چندصدایی در کردستان فعالیت کند تا پیش از راه‌اندازی ارکستر موکریان وجود نداشت. البته امروزه در سنندج، ارومیه و تبریز ارکسترهایی فعالیت می‌کنند.

نوازندگان این ارکستر موزیسین‌هایی از شهرهایی چون ارومیه، اشنویه، نقده، پیرانشهر، مهاباد، بوکان و تبریز هستند و نوازندگان کنترباس و ویولنسل‌ها هم از تبریز می‌آیند. در مهاباد دانشکده و هنرستانی در زمینه موسیقی کلاسیک نداریم که نوازنده سازهای کنترباس و ویولنسل در آن‌جا آموزش دیده باشند، اما تبریز در این زمینه بیش از 50 سال سابقه دارد و ما به همین دلیل از نوازندگان تبریزی کمک گرفتیم.

نوازندگان ارکستر معمولا هر یک هفته تا 10 روز دور هم جمع می‌شوند و تمرین می‌کنند. در ابتدای فعالیت با خوانندگان منطقه بوکان و مهاباد کار کردیم، اما پس از آشنایی با ارسلان کامکار، پیشنهاد شد با بیژن کامکار، یکی از بهترین خوانندگان کشورمان، همکاری کنیم. این برای ما بسیار دلگرم‌کننده بود. اولین اجرای ارکستر با همکاری بیژن کامکار طی 2 شب در اردیبهشت سال 94 در مهاباد برگزار شد و با استقبال بسیار خوبی همراه بود. آبان سال گذشته هم 2 اجرا در شهرهای بوکان و سقز با همراه آقای کامکار داشتیم و اوایل اردیبهشت امسال هم اجراهای دیگری را با ایشان در تالار وحدت مهاباد و همچنین سنندج روی صحنه بردیم.  

در دوره‌ای که استاد حسن کامکار مامور به تشکیل یک ارکستر در کردستان شده بود با وجود تلاش‌هایش نتوانست به تعداد انگشتان یک دست در کردستان نوازنده مناسب بیابد، اما امروز شاهد شکل‌گیری و فعالیت 2 ارکستر مستقل در این منطقه هستیم. این نشان از تحولی جدی در زمینه موسیقی کردستان و نواحی اطراف آن دارد. این روند را چگونه تحلیل می‌کنید؟

بله. درست است. بیژن کامکار برای ما تعریف می‌کرد در روزگاری پدرشان آرزو داشت 2 نوازنده پیدا کند تا در کنار ایشان ساز بزنند، اما خوشبختانه امروز شرایط به گونه‌ای شده است که در شهرستان‌ها ارکسترها شکل می‌گیرند و فعالیت می‌کنند. به هر حال شرایط امروز با چند دهه قبل که جناب کامکار دست به این کار زد، متفاوت است. در آن دوران آقای کامکار به تشکیل ارکستر علاقه‌مند، اما یکه و تنها بود و انجام چنین کاری با توجه به نگاه سنتی جامعه آن روزها به موسیقی کار بسیار سختی محسوب می‌شد.

طی 4 دهه گذشته آموزش موسیقی از نظر کمی گسترش و رشد بسیار قابل‌توجهی داشته که اغلب مربوط به تلاش‌های غیردولتی است، اما فضای اجرا به همان نسبت رشد نکرده و برگزاری کنسرت همچنان مشکل است. مثلا برای برگزاری یک کنسرت، باید روندی طی شود تا از استان مجوزهای لازم را دریافت کنیم، اما بعد از آن باید دوباره از شهرستان مجوز بگیریم که آن هم روند طاقت‌فرسای دیگری است. بعد از این‌ها تازه نوبت به مجوزه اداره اماکن می‌رسد و طی کردن چنین روندی برای گروه‌های موسیقی واقعا کار خسته‌کننده‌ای است. در شهرستان‌هایی مانند تهران افراد کاردانی وجود ندارند که این روند را به آن‌ها بسپاریم و به همین دلیل است که خودمان مجبور هستیم این روال را طی کنیم و چنین رفت‌وآمدهایی برای موزیسین‌ها حالت فرسایشی دارد. البته با وجود این مشکلات همچنان معتقدیم باید به کارمان ادامه بدهیم.

مهم‌ترین دلیل این‌که در کشور ما فعالیت‌های ارکسترال مستقل بسیار به ندرت اتفاق می‌افتد، مشکل تامین هزینه اداره ارکسترهای بزرگ است. همچنین معمولا برای تمرین چنین ارکسترهایی که حجم صدای زیادی تولید می‌کنند، مکان خاصی نیاز است و مانند گروه‌های کوچک نمی‌توان تمرین‌ها را در آپارتمان‌های مسکونی برگزار کرد. ارکستر فیلارمونیک موکریان با توجه به مستقل بودنش چگونه این نیازها را تامین کرده است؟

ارکستر موکریان با همه این مشکلات مواجه بوده و است. همان‌طور که می‌دانید عنوان «ارکستر سمفونیک» را برای ارکسترهایی که با حمایت‌های دولتی اداره می‌شوند به کار می‌برند و عنوان «ارکستر فیلارمونیک» را هم برای ارکسترهایی که از سوی بخش خصوصی و مردم اداره می‌شوند. طی 3-4 سال ابتدایی فعالیت ارکستر، از فضاهایی که اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی یا شهرداری برای تمرین در اختیارمان قرار می‌دادند، استفاده می‌کردیم، اما اغلب مشکلاتی برای برگزاری تمرین‌های ارکستر پیش می‌آمد که موجب ناراحتی اعضای گروه می‌شد. این روند ادامه داشت تا این‌که محلی را برای آموزشگاه موسیقی در یک زیرزمین بزرگ اجاره کردیم که ضمن برگزاری کلاس هنرجویان، این امکان را می‌داد تا در آن‌جا هفته‌ای یک جلسه تمرین برای ارکستر تدارک ببینیم.  

اما در تامین هزینه‌های ارکستر با مشکلات بسیاری روبه‌رو بوده‌ایم. این ارکستر هزینه‌های بالایی دارد. تصور کنید سفر با ارکستری که 35 تا 40 نفر نوازنده دارد به شهرهای دیگر چه هزینه‌ای دارد و تا چه حد سخت است. به هر حال این ارکستر به طور کاملا مستقل کار می‌کند؛ یعنی نه حامی مالی دارد و نه از سوی نهاد دولتی حمایت می‌شود. در واقع هزینه‌ ارکستر با بلیت‌فروشی تامین می‌شود. البته همچنان هزینه‌های ارکستر به طور کامل از کنسرت‌ها تامین نمی‌شود و ما از جیب خودمان بسیاری از مخارج را تامین می‌کنیم، اما با وجود این، فقط عشق و علاقه به این فرهنگ موسیقایی است که ما را در ادامه راه مصمم می‌کند.

با توجه به این‌که شما موسیقی کردی ارکسترال اجرا می‌کنید، که تا پیش از این تجربه‌های زیادی از آن در کشورمان نداشته‌ایم، سازبندی ارکستر می‌تواند جالب و البته چالش‌برانگیز باشد. از چه ترکیب سازی در این ارکستر استفاده کرده‌اید؟

درباره سازبندی ارکستر باید بگویم بخشی از ارکستر فیلارمونیک موکریان از سازهای کلاسیک تشکیل شده است که شامل ویولن یک و دو، ویولا، چِلو و کنترباس می‌شود. بخش دیگری از ارکستر هم از سازهای کوبه‌ای مانند باس درام و مثلث تشکیل شده است. همچنین سازهای محلی مانند شمشال، نرمه، نای و سرنا هم در ارکستر گنجانده شده است. بخشی از ارکستر هم به سازهای موسیقی سنتی ایرانی مانند کمانچه، تار و سنتور و عود اختصاص دارد.

رپرتواری که با عنوان رپرتوار موسیقی منطقه موکریان برای این ارکستر تهیه شده چندان برای اهالی موسیقی آشنا نیست. در این زمینه هم توضیح دهید.

رپرتواری که در این اجراها به‌ویژه برای آقای بیژن کامکار تنظیم کردیم به رپرتوار موسیقی موکریان اختصاص دارد. منطقه موکریان در حال حاضر به منطقه‌ای از سقز تا نقده و مهاباد گفته می‌شود. از نظر موسیقی خام، موکریان منطقه بسیار غنی‌ای محسوب می‌شود. رپرتوار موسیقی این منطقه را برای گویش سورانی (یکی از گویش‌های زبان کردی) تنظیم کرده‌ام. آقای بیژن کامکار هم سنندجی هستند و به گویش سورانی تسلط دارند و می‌توانند آهنگ‌های منطقه موکریان را که قدیمی هستند به خوبی اجرا کنند.  برای تنظیم قطعه‌ها هم سعی کرده‌ام از تنظیم‌های ایرانی فاصله بگیرم و تنظیمی که به کار ارکستر ایرانی- کردی بیاید، ارائه کنم. واضح‌تر بگویم. سعی شده است در این تنظیم‌ها از موسیقی چندصدایی استفاده شود. ضمن این‌که از نیم‌پرده‌ها به جای ربع‌پرده‌ها استفاده کرده‌ایم. به طور مثال برای اجرای چهارگاه به جای ربع‌پرده‌ها، نیم‌پرده‌ها را اجرا کرده‌ایم تا هارمونی بهتر جا بیفتد و صدای بهتری از ارکستر بشنویم.

البته ادعایی نداریم که این کار را فقط ما انجام داده‌ایم و در تهران، ترکیه و جاهای دیگر صورت نگرفته است. تجربه‌های بسیاری در این زمینه وجود دارد، اما این کار برای ما تازگی دارد و در تلاشیم در چنین حوزه‌ای رشد داشته باشیم.