هزارسال پیش در تهران

الهام مصدقی‌راد / عکس‌ها: جواد گلزار - حامد خورشیدی - علیرضا تقوی:

بسیاری از بناهای تاریخی تهران متعلق به دوران صفوی و قاجار هستند که بعضی از آنها در  2منطقه 11و 12تهران واقع شده‌اند. اما تعدادی از بناهای تهران که هنوز بخش‌هایی از آنها سر پا مانده قدمتی بیشتر از دوران صفوی و قاجار دارند؛ ‌بناهایی نیز تغییرات بسیاری یافته‌اند و طی دوره‌ها و قرن‌های متمادی بخش‌های تازه‌ای به آنها افزوده شده است. علی محمد سعادتی- مدیر بافت و بناهای تاریخی شهر تهران- در گفت‌وگو با همشهری ضمن معرفی قدیمی‌ترین بناها و اماکن تاریخی شهر تهران می‌گوید مساجد، بقاع متبرکه و... ازجمله مکان‌هایی هستند که ضمن حفظ هسته اولیه، به مرور بخش‌هایی به آنها افزوده شده است. بناها و مکان‌های ذکرشده در زمره میراث فرهنگی ایران قرار دارند و هم‌اکنون امکان بازدید از آنها فراهم است

دژ رشکان

قدیمی‌ترین بنای ساخته‌شده در تهران که تاکنون مورد شناسایی قرار گرفته دژ رشکان در محدوده منطقه20 و مجموعه چشمه‌علی است؛ مجموعه‌ای که هسته اصلی ری محسوب می‌شود و نخستین اجتماعات انسانی حول آن شکل گرفته است. قدمت دژ رشکان به دوره اشکانیان می‌رسد. حدود 70سال قبل پروفسور اشمیت، باستان‌شناس آلمانی- آمریکایی در این محدوده به کاوش پرداخت اما با مرگ وی، این کاوش‌ها نیمه‌کاره رها شد. در سال  1384باستان‌شناسان تصمیم به ادامه کاوش‌ها در این محدوده گرفتند که منجر به کشف دژ تاریخی رشکان شد. از این دژ به‌عنوان مکانی امن برای زندگی حکام و درباریان استفاده می‌شده و مصالح اصلی آن را سنگ و ساروج تشکیل می‌دهد. روی دیوار غربی دژ سوراخ‌هایی وجود دارد که از آن برای تیراندازی با کمان به‌طرف دشمن استفاده می‌شده است. در این دژ وسایل و تجهیزات جنگی بسیاری کشف شده که هم‌اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. بخش‌های اصلی این بنا تا زمان قاجار باقی مانده بوده اما بعد از آن دچار آسیب‌هایی شده است. این بنای تاریخی هم‌اکنون در زمره میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده و با ایجاد مسیر پلکانی، امکان بازدید از آن فراهم شده است.



برج طغرل

برج طغرل در شرق آرامگاه ابن بابویه در شهر ری واقع شده و متعلق به حدود 9قرن پیش و دوره سلجوقیان است. برج طغرل برجی استوانه‌ای است با اسکلتی خشتی و آجری که 20متر ارتفاع دارد. برای این برج 2کارکرد تعریف کرده‌اند؛ اول اینکه شب‌ها با روشن کردن آتش در باروهای آن، مسافران جاده ابریشم را که از سمت خراسان عازم ری بوده‌اند راهنمایی می‌کرده‌اند. دیگر کارکرد آن که در زمره ویژگی‌های خاص معماری‌اش عنوان می‌شود، تعیین زمان و ساعات روز بوده و به نوعی ساعت آفتابی به‌حساب می‌آمده است. این برج از نمای بیرونی 24کنگره دارد و به‌گونه‌ای طراحی شده که هنگام طلوع آفتاب یکی از کنگره‌ها از سمت شرق به‌آهستگی با نور خورشید روشن شده و آفتاب درون آن می‌تابد. با گذشت 2ساعت از طلوع آفتاب، ‌2کنگره روشن می‌شود و این روند به همین ترتیب ادامه می‌یابد. درخصوص اینکه چه‌کسی در این بنا مدفون شده قول‌های مختلفی وجود دارد. طغرل بیک سلجوقی، موسس سلسله سلجوقی؛ خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسرش شادالملک؛ فخرالدوله دیلمی و ابراهیم خواص از عرفای آن زمان ازجمله این افراد هستند. برج طغرل، بنای در امان مانده ری در زمان حمله مغول است. گنبد برج در زلزله‌های دهه‌های 60 و 70تهران تخریب شد. این مکان تاریخی که به یکی از جاذبه‌های گردشگری تهران تبدیل شده در سال1310 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.



بقعه حضرت عبدالعظیم حسنی‌ع

مرقد حضرت عبدالعظیم(ع) همانند دیگر زیارتگاه‌های بزرگ در آغاز شامل بنای حرم یعنی هسته مرکزی و اصلی آستانه بود که به‌تدریج بناهای دیگری پیرامون آن احداث شد و به شکل مجموعه‎ای شامل ایوان‌ها و صحن‌ها و رواق‌ها درآمد. بقعه امامزاده حمزه(ع) و امامزاده طاهر(ع) در جنب حرم عبدالعظیم نیز جزو بناهای آستانه به شمار می‎رود. از تاریخ ساخت نخستین بنای بقعه، آگاهی دقیقی در دست نیست. کهن‌ترین مأخذ مستندی که در باب بنای حرم تاکنون دیده شده است، سردر آجری درگاه اصلی حرم است که در آن به بانی سردر مذکور یعنی مجدالملک قمی براوستانی، وزیر برکیارق سلجوقی (اواخر سده 5ق/11م) اشاره شده است. در کتیبه‎ای که در سال‌های اخیر در دیوار سمت چپ همان درگاه تعبیه شده، آمده است که در نیمه دوم قرن سوم هجری بنای بقعه توسط محمدبن زید داعی علوی (287ق/900م) تعمیر اساسی شده است. براین اساس باید گفت که داعی زیدی اندکی پس از درگذشت عبدالعظیم، بقعه وی را که قبلا بنا شده بود، تعمیر کرد و شاید هم بنای اصلی آن را ساخت. گذشته از این، متخصصان پس از پژوهش در اطراف دیوار آجری درگاه اصلی حرم که دارای کتیبه روزگار سلجوقی است، یادآور شده‎اند که پاره‎هایی از زیر و کنار دیوارهای آن کتیبه در اطراف درگاه ورودی، از آثار روزگار آل‎بویه است. از این‎رو می‎توان گمان کرد که دست‌کم همه این بخش از حرم ساخته آل‎بویه بوده و سپس در روزگار سلجوقیان به‌دست مجدالملک قمی نوسازی شده است. این بقعه در روزگار تیموریان نیز مورد توجه بوده و یادگارهایی از آن دوره دارد. در روزگار قاجار هم به سبب نزدیکی شهر ری به پایتخت توجه ویژه‌ای به آن مبذول شده و بیشتر بناهای وابسته به حرم عبدالعظیم(ع) و امامزاده حمزه(ع) در همین دوران ساخته یا تکمیل و تزئین شده‌اند

بقعه امامزاده سیداسماعیل‌ع

امامزاده اسماعیل(ع) از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) است. این بقعه در حد فاصل خیابان‌های 15خرداد و مولوی قرار دارد و دارای صحن، ایوان، دو گلدسته بلند، رواق، ضریح و مسجدی کوچک و قدیمی است. بنابر شواهد تاریخی، قسمتی از بقعه و زمان احداث ساختمان اصلی بنا، متعلق به قرن نهم هجری مقارن با حکومت تیموریان است و قسمت‌های دیگر آن به قرن 13و دوران قاجار منسوب است. در واقع ایوان بزرگ کنونی همراه با مناره‌های آن در قرن سیزدهم احداث شده و ایوان قدیمی نیز در همین دوران به عنوان فضایی برای ورود به رواق به بنا افزوده شده است. کاشی‌کاری‌های صحن بنا و مناره‌ها نیز متعلق به قرن سیزدهم است.



مسجد جامع بازار

کهنسال‌ترین مسجد تهران است که قدیمی‌ترین شبستان آن هم‌اکنون به نام شبستان آیت‌الله شاه‌آبادی معروف است. بنای اولیه مسجد متعلق به قرن نهم هجری قمری است اما دیگر بخش‌های آن در قرن سیزدهم احداث شده و توسعه یافته است. البته بعضی مورخان معتقدند قدمت هیچ بنایی در تهران به پیش از قرن سیزدهم نمی‌رسد اما معماری هسته اولیه این مسجد دارای خصوصیات معماری قرن نهم است. تعدادی دیگر از مورخان هم عقیده دارند بخش اولیه مسجد در ابتدا آتشکده بوده و بعدها به مسجد تبدیل شده است. به عقیده تعداد دیگری نیز قدمت این مسجد بیش از قدمت تهران است و درواقع می‌توان از این مکان به عنوان هسته اصلی و اولیه شهر تهران نام برد. بعدها به مرور شبستان‌ها و گرمخانه‌های مسجد جامع نیز به آن افزوده شده‌اند. این مسجد در دل بازار و در نزدیکی مسجد امام قرار دارد و یکی از بهترین راه‌ها برای دسترسی به آن گذر نوروزخان است. تا پیش از انقلاب اسلامی، ‌این مسجد تنها مسجد جامع تهران بوده و همچنین نخستین مسجدی است که مراسم اعتکاف در آن برگزار شده است.



بقعه سیدناصرالدین‌ع

بقعه سیدناصرالدین نیز در محدوده بازار تهران قرار دارد؛ خیابان خیام نرسیده به گلوبندک. سیدناصرالدین از فرزندان امام محمدباقر(ع) و از نخستین امامزاده‌های تهران است که پیشینه آن مربوط به قبل از انتخاب این شهر به پایتختی است. از نوع معماری آن می‌توان گفت بقعه در قرن نهم ساخته شده است. بر اثر احداث خیابان خیام، صحن وسیع کاشی‌کاری این بقعه و درخت متبرکی که در آن بوده از میان رفته و هم‌اکنون قسمت کوچکی از آن باقی مانده است. کتیبه موجود در این بقعه حاکی است که بنای رواق و آینه‌کاری آن در عهد ناصرالدین‌شاه انجام شده است. بنای امامزاده در زمره املاک موقوفه منیرالسلطنه، یکی از همسران ناصرالدین‌شاه قاجار بوده است. هم‌اکنون بنای این امامزاده به‌دلیل قدمت تاریخی جزو آثار ثبتی سازمان میراث فرهنگی محسوب می‌شود و تاکنون چندبار بازسازی شده است. این بقعه به نام سیدنصرالدین نیز شناخته می‌شود.