رودخانه‌های بی‌اعتبار حریف سیل نمی‌شوند

مریم سرخوش - خبر‌نگار

سیل که می‌آید و همه‌چیز را می‌برد، یک خبر بیش از همه به گوش می‌رسد؛ لایروبی‌ نیمه‌تمام یا فراموش شده رودخانه‌ها به‌ویژه رودخانه‌هایی که از درون شهرها عبور می‌کنند. گرچه لایروبی تنها عامل مهار سیلاب‌ها نیست، اما اقدامی مؤثر در مقابله با بروز فاجعه و به نوعی مکمل اصلی مجموعه اقدامات «مهندسی رودخانه‌ها و سواحل» به شمار می‌رود. لایروبی در کنار ساماندهی و آزادسازی بستر و حریم رودخانه‌ها، هدایت جریان در یک مسیر مشخص، مهار فرسایش کناره و بستر رودخانه‌، برداشت مصالح رودخانه‌ای، کنترل رسوب، احیای قنات‌ها و... به نوعی علاج واقعه پیش از وقوع آن است.
در فصل منابع آب در لایحه بودجه 1400رقمی معادل 837میلیارد و 118میلیون و 700هزار تومان، (14درصد از کل سهم 121میلیارد و 193میلیون و 900هزار تومانی) در فصل منابع آب  به مهندسی رودخانه‌ها و لایروبی اختصاص یافته، اما به‌نظر نمی‌رسد که با توجه به افزایش مناطق نیازمند لایروبی، نقطه اتکای تکمیل طرح‌های این حوزه در سال صفر ایران باشد. طی چند سال اخیر حتی در نواحی گرمسیری کشور هم شاهد بارش‌های سیل‌آسا بودیم و نادیده‌گرفتن لایروبی رودخانه‌ها، این مناطق را با خسارت‌‌های سنگین سیل مواجه کرد. جالب‌تر آنکه برنامه سال آینده برخی استان‌ها در مهندسی و لایروبی‌ رودخانه‌ها هنوز مشخص نشده تا بخواهند برای رقم‌ آن چانه‌زنی کنند.

سیستان و بلوچستان در صدر، سقوط رتبه‌ای اردبیل
سیستان و بلوچستان با اختصاص 32درصد از بودجه فصل منابع آب به مهندسی رودخانه‌ها و لایروبی‌ رتبه اول را به‌خود اختصاص داده و کرمان، گلستان و هرمزگان هم در پله‌های بعدی قرار دارند. چهارمحال و بختیاری، یزد، اردبیل و زنجان هم 5 رتبه آخر این جدول هستند. کمترین عدد اختصاص یافته به بودجه‌های مهندسی رودخانه‌ها و سواحل با 3درصد متعلق به زنجان است و قمی‌ها هم با تخصیص 50درصد بودجه از بودجه فصل منابع آب‌شان به مهندسی رودخانه‌ها و سواحل، رکورددار شده‌اند. نکته قابل توجه هم کاهش این بودجه در مازندران و اردبیل و سقوط رتبه‌ای آنها با وجود سیل‌خیز بودن بسیاری از شهرهای‌شان طی چند سال اخیر است.

نگاه متفاوت به بودجه‌های لایروبی 
در سیستان و بلوچستان با وجود ورود سیلاب از سمت افغانستان، ظرفیتی مناسب در تامین و حفظ آب در منطقه ایجاد شده است و هدایت جریان آب در یک مسیر مشخص به‌ویژه تالاب بین‌المللی هامون، احیا‌کننده طبیعت و آبادانی این منطقه خواهد شد. سیستان همچنین با وجود وزش بادهای 120روزه، توفان‌های شن و ماسه، دائمی نبودن آب در انهار و حمل و ته‌‌نشین شدن گل و لای حاصل از سیلاب‌های مناطق دیگر، همواره نیازمند لایروبی مسیر عبور آب شامل رودخانه‌ها و انهار است تا در زمان وقوع سیلاب، انتقال آب به مراکز ذخیره‌سازی و تالاب بدون مشکل انجام شود. اتفاقی که برعکس آن را در اردبیل شاهد هستیم و این استان با وجود برخورداری از 3400کیلومتر رودخانه دائمی، فصلی و مسیل‌های کوچک و بزرگ، بودجه‌اش در فصل منابع آب از 2میلیارد و 406میلیون تومان به یک میلیارد و 89میلیون تومان رسیده است. نزدیک به ۲۰ شهر این استان هر سال در معرض تهدید‌های سیل قرار دارند و اقدامات پیشگیرانه و لایروبی در رودخانه‌های داخلی و مرزی این منطقه ضرورتی است که کارشناسان بر آن تأکید می‌کنند. در مازندران هم بی توجهی به لایروبی رودخانه‌ها و از بین بردن پوشش گیاهی در بالا دست استان سبب شد تا با کمترین بارندگی، سیلاب نخستین حادثه باشد. اما مازنی‌ها هم تغییری در بودجه امسال‌شان نداشتند تا طرح‌های لایروبی رودخانه‌ها مانند گذشته معطل کمبود اعتبار بماند. در کرمان تغییر اقلیم و مدل بارش‌ها موجب طغیان و سیلابی شدن رودخانه‌ها و مسیل‌ها در چند سال اخیر شده و همین دلایل هم ضرورت انجام طرح‌های لایروبی در این استان را دو چندان کرده و آنها را به رتبه دوم جدول 1400رسانده است. چند سالی است که رودخانه‌های 12هزار کیلومتری و فصلی کرمان به‌دلیل بارش‌های جوی، سیلابی می‌شوند. مسیر 8هزار کیلومتر از این رودخانه‌ها از شهرها، روستاها و باغ‌های کشاورزی کرمان می‌گذرد که همواره جمعیت این مناطق را در معرض خطر قرار می‌دهد. اتفاق ویژه‌تر هم برای خوزستان رخ داده که سهم تقریبا صفر درصدی‌اش از مهندسی رودخانه‌ها و سواحل را 10درصد افزایش داده تا شاید خسارت‌های سنگین ناشی از سیلاب‌های عجیب به مردم این استان کاهش یابد.

رشد بودجه، اما ناکافی 
بودجه‌های تعیین شده در بسیاری از استان‌ها هم با پروژه‌های اجرایی همخوانی نداشته و نمی‌تواند عامل تکمیل آنها باشد. گلستانی‌ها 40درصد از بودجه صعودی فصل منابع آب را به مهندسی رودخانه و لایروبی اختصاص داده‌اند، اما تنها در بخش دیواره‌سازی و رفع نقاط پرخطر رودخانه‌ها که اعتبار ملی هم ندارد، 28میلیارد تومان بودجه نیاز دارند. در خراسان رضوی 3 میلیارد تومان بودجه سال 99به بیش از 5میلیارد و 600میلیون تومان در 1400رسیده، اما قطعا این افزایش برای قنات‌های روستایی‌ که هر روز خشک‌تر می‌شوند کافی نیست تا حذف قنات‌‌ها به فاجعه‌ تلخ افزایش مهاجرت‌ها منجر نشود.
در یزد هم طرح‌های لایروبی قدمت چندانی ندارد، اما به تأکید بسیاری از مسئولان استانی ترمیم سیل‌بندها و لایروبی رودخانه‌ها از این پس باید با جدیت انجام شود. آنها هم با خشک‌شدن قنات‌ها مواجه هستند و برخی رودخانه‌های‌شان به مکانی برای ریختن نخاله‌های ساختمانی بدل شده‌ که نیاز به ترمیم سیل‌بندها و لایروبی اصولی رودخانه‌هاست. اما بودجه‌ یزدی‌ها در سال آینده یک درصد کاهش دارد. در استان مرکزی هم سیلاب‌های اخیر، حجم زیادی از شن و ماسه را در کف رودخانه‌های استان انباشته کرده و براساس اعلام علی آقازاده، استاندار مرکزی حجم شن و ماسه انباشته شده در بستر رودهای استان پس از سیلاب ۵۰۰ هزار تا یک میلیون تن است، اما در اعتبارات استانی سال آتی آنها نسبت به سال گذشته بخش کمتری به این لایروبی‌ها اختصاص داده شده است.
   لایروبی نکردن رودخانه‌ها، حلقه مفقوده مدیریت سیلاب در اغلب رودخانه‌هاست. این وضعیت باعث شده ظرفیت رودخانه‌ها برای پذیرش آب بر اثر رسوب شن و ماسه، کاهش پیدا کند و با ورود کمترین حجم آب از مسیر خود خارج و باعث سیلاب ‌شود. مقایسه استان‌ها در تخصیص بودجه نشان می‌دهد که برخی مناطق با وجود نیاز جدی به بودجه‌های لایروبی، افزایش چندانی در این حوزه نداشته‌اند و این مسئله چالش‌های جدی وقوع سیلاب را تکرار خواهد کرد. به روزگار سلامت سلاح جنگ بساز وگرنه سیل چو بگرفت، سد نشاید بست