نه به زباله گردی کودکان

حسن حسن‌زاده
 

این روزها که جولان کرونا در خیابان‌های شهر بیش از گذشته اهمیت رعایت اصول بهداشتی را به شهروندان گوشزد می‌کند، فعالیت کودکان زباله‌گرد در کوچه‌ها و خیابان‌ها هم نگران‌کننده‌تر از همیشه به نظر می‌رسد.
 

کودکان کم‌سن و سالی که به اشکال مختلف در چرخه جمع‌آوری پسماند قرار گرفته‌اند و حتی این روزهای کرونایی هم مانع فعالیت پرخطر آنها نشده است. مدیریت شهری تهران چند ماهی است که برای رفع این معضل قدیمی برای مقابله با به کارگیری کودکان در چرخه جمع‌آوری پسماند وارد میدان شده است.

براساس بخشنامه «پیروز حناچی» شهردار تهران، شهرداری مناطق موظف شده‌اند با بهره‌گیری از ظرفیت سمن‌ها و نهادهای اجتماعی، خانه‌های سلامت مناطق و جلب مشارکت شهروندان دغدغه‌مند زمینه را برای شناسایی و ثبت اطلاعات کودکان زباله‌گرد و نظارت بر عملکرد پیمانکاران پسماند با هدف منع به کارگیری کودکان زباله‌گرد مهیا کنند. با گذشت چند ماه از ابلاغ این بخشنامه، وضع فعالیت کودکان زباله‌گرد در پهنه شمالی، اجرای طرح ناظران سلامت کودک و اقدامات شهرداری مناطق برای کاهش این معضل را بررسی کرده‌ایم.

گونی‌های زباله در خیابان زبردست پای مخزن‌ پر می‌شود. مقصد همه آنها حاشیه رودخانه گلابدره است. جایی که یک روز محل گشت‌وگذار و دورهمی آخر هفته اهالی بود حالا سال‌هاست که به محل دپو گونی‌های پر از زباله تبدیل شده. اما حالا در روزهای حکمرانی ویروس کرونا فعالیت کودکان زباله‌گرد جلوه بدی به معابر این محله داده است.

«میرمحمد ابوالقاسمی» دبیر شورایاری گلابدره می‌گوید: «علاوه بر وانتی‌هایی که از محله‌های دیگر برای جمع‌آوری زباله مخزن‌ها به محله ما می‌آیند، حضور کودکان زباله‌گرد در خیابان‌های محله نگران‌کننده است. کودکانی که ساکن گلابدره نیستند هر روز برای جمع‌آوری زباله گذرشان به محله ما می‌افتد.

از آنجایی که جثه کوچکشان توان حمل چند گونی زباله را ندارد، گونی‌ها را در حاشیه روددره یا زوایای پنهان محله دپو می‌کنند. حوالی غروب هم یکی از همان وانت‌ها سراغ این کودکان و گونی‌های پر از زباله می‌آید.» حاشیه روددره مقصود بیک و پیاده‌راه بوستان اسکویی در تجریش هم یکی دیگر از مکان‌هایی است که به راحتی می‌شود از کودکان زباله‌گرد و گونی‌های دپو شده سراغ گرفت. «علیرضا حمیدی» دبیر شورایاری تجریش می‌گوید: «اوایل صبح زباله‌گردها که کودکان و نوجوانان زیادی هم در میان آنها دیده می‌شوند با کامیون به تجریش می‌آیند و تا تاریکی هوا زباله جمع می‌کنند. در تمام ساعات روز، فعالیت این کودکان شانه به شانه دیگر زباله‌گردها در حاشیه رودخانه به راحتی قابل مشاهده است.»

•  شناسایی ۶۰۱ کودک زباله‌گرد  در منطقه یک

اگرچه در این روزهای کرونایی تصویر فعالیت کودکان زباله‌گرد بیشتر از گذشته آزاردهنده شده است اما با بخشنامه شهردار تهران به مناطق ۲۲‌گانه، نظارت جدی‌تری بر عملکرد پیمانکاران شهرداری و منع به کارگیری کودکان در جمع‌آوری پسماند وجود دارد. اداره سلامت شهرداری منطقه یک با همکاری خانه‌های سلامت منطقه و مشارکت شهروندان و شورایاران چند ماهی است که اجرای طرح «ناظران سلامت کودک»

را برای حمایت از این گروه از کودکان‌کار در دست اجرا دارد. «دنیا بیات» مدیر سلامت شهرداری منطقه یک از چگونگی اجرای این طرح در منطقه می‌گوید: «هدف اصلی طرح ناظران سلامت حفظ سلامت کودکان و کاهش زباله‌گردی کودکان‌کار در شهر است. در این طرح با همکاری و مشارکت مسئولان خانه‌های سلامت، شورایاران، اعضای کانون‌های اجتماع‌محور سلامت و مشارکت داوطلبان محلی پس از شناسایی این کودکان، تصویر فعالیت آنان به خانه‌های سلامت ارسال می‌شود تا کارهای لازم برای جمع‌آوری این کودکان و حمایت از آنها پیگیری و اجرا شود.» با گذشت بیش از ۵ ماه از اجرای این طرح در منطقه یک تاکنون ۶۰۱ کودک زباله‌گرد شناسایی شده.

طرحی که قرار است تا پایان سال هم در مناطق شهرداری اجرا شود. بیات ادامه می‌دهد: «با توجه به اینکه کودکان زباله‌گرد معمولاً محدوده فعالیت مشخصی دارند با همکاری مسئولان ۲۷ خانه سلامت منطقه، تاکنون اطلاعات ۶۰۱ کودک زباله‌گرد در منطقه در سامانه آمار و اطلاعات شهرداری ثبت شده است. این اطلاعات امکان نظارت جدی‌تر بر عملکرد پیمانکاران یا فعالیت کودکان زباله‌گردی را که زیر نظر گروه‌ها و افراد سودجو کار می‌کنند فراهم می‌کند. همچنین برخی خانه‌های سلامت منطقه مثل خانه‌ سلامت محله‌های حصاربوعلی و نیاوران با استفاده از ظرفیت‌های محلی و مشارکت خیّران اقداماتی مثل توزیع بسته‌های بهداشتی، ماسک، دستکش و... را برای حمایت از این کودکان انجام داده‌اند.»

• راهکاری به نام تفکیک زباله از مبدأ

شناسایی و ثبت اطلاعات این کودکان نیازمند نظارت جدی بر عملکرد پیمانکاران پسماند و برخورد با تخلفات احتمالی است. «معصومه رضایی» مدیر پسماند منطقه ۲ از نظارت جدی بر عملکرد پیمانکاران می‌گوید: «پس از صدور بخشنامه نظارت بر منع به کارگیری کودکان زباله‌گرد، ناظران اداره پسماند و ناظران مقیم عملیات نگهداشت شهر در نواحی با ابلاغ، اخطار و جریمه در صورت بروز تخلف، نظارت جدی‌تری بر فعالیت پیمانکاران پسماند انجام می‌دهند. در نتیجه این نظارت‌ مستمر، تعداد انگشت‌شمار کودکان زباله‌گرد که توسط پیمانکاران به کار گرفته شده بودند از چرخه پسماند خارج شدند.»

یکی از مهم‌ترین راهکارها برای کاهش فعالیت کودکان زباله‌گرد، مدیریت پسماند، شیوه‌ جمع‌آوری زباله و تشویق شهروندان به تفکیک زباله از مبدأ است. رضایی می‌گوید: «در برخی محله‌های منطقه مثل فرحزاد، اسلام‌آباد شمالی و جنوبی، طرشت و... که فعالیت زباله‌گردها بیشتر دیده می‌شود، طرح‌هایی برای تشویق شهروندان به تفکیک زباله از مبدأ اجرا می‌کنیم. به‌عنوان مثال در محله فرحزاد علاوه بر فعالیت غرفه بازیافت، عوامل اداره پسماند یک روز در بوستان ۱۵ خرداد، پسماند خشک شهروندان را خریداری می‌کنند که با استقبال خوب اهالی روبه‌رو شده است. این کار برای تشویق شهروندان به تفکیک زباله در محله‌های طرشت، اسلام‌آباد شمالی و جنوبی هم انجام می‌شود.»

• حمایت از معیشت و سلامت کودکان زباله‌گرد

حمایت از سلامت و معیشت این کودکان به‌ویژه در این روزهای کرونایی و حرفه‌آموزی کودکان زباله‌گرد برای جلوگیری از اشتغال به مشاغل کاذب عامل مهم دیگری برای کاهش شمار کودکان زباله‌گرد است. اداره آسیب‌های اجتماعی شهرداری منطقه یک نیز با مشارکت سمن‌ها طرح‌های حمایتی متعددی برای این گروه از کودکان‌کار دارد.

«حسین فتحی» مدیر مرکز خدمات اجتماعی منطقه یک می‌گوید: «پس از صدور بخشنامه، تحقیقات بسیاری درباره محدوده و زمان فعالیت کودکان زباله‌گرد انجام دادیم. در کنار نظارت دیگر بخش‌های شهرداری بر منع به کارگیری این کودکان توسط پیمانکاران با همکاری سمن‌ها و به‌ویژه مؤسسه ستاک، حمایت از سلامت و تلاش برای حرفه‌آموزی به این کودکان هم در دستور کار اداره قرار دارد. یکی از مخاطراتی که سلامت این کودکان را هنگام تفکیک زباله تهدید می‌کند اجسام تیز و آلوده موجود در سطل‌هاست. برای حمایت از سلامت این کودکان تا امروز ۱۰۰ جفت دستکش ضد برش میان کودکان توزیع کردیم.»

فتحی از موانع موجود برای حرفه‌آموزی به کودکان زباله‌گرد در مرکز پرتو می‌گوید: «جذب و حرفه‌آموزی کودکان زباله‌گرد کار آسانی نیست. براساس تحقیقات کارشناسان اداره شمار زیادی از این کودکان توسط افراد و گروه‌های سودجو از مناطق حاشیه شهر برای زباله‌گردی به منطقه یک آورده می‌شوند. همین مسئله کار جذب این گروه از کودکان را بسیار دشوار کرده است.»

•  از میرداماد تا حاشیه بزرگراه همت

در محدوده منطقه ۳ هم فعالیت کودکان زباله‌گرد در برخی محله‌ها و معابر پررنگ‌تر است؛ از دپو زباله در فضای سبز حاشیه بزرگراه‌های همت و صدر تا کوچه‌ها و معابر محله‌های ونک، میرداماد و اختیاریه. «مهدی سعیدی‌زاده» یکی از معتمدان محله صدر می‌گوید: «زباله‌گردها در بیشتر کوچه‌ها و خیابان‌های محله دیده می‌شوند. این میان، کودکان زباله‌گرد هم حضور پررنگی پای مخزن‌های محله دارند.

با یک چرخ‌دستی کوچک چند گونی پر از زباله‌ را حمل می‌کنند. اگرچه به نظر می‌رسد با شیوع کرونا، شهرداری تعداد دفعات تخلیه مخزن‌ها را بیشتر کرده است اما زباله‌گردها در فواصل تخلیه سراغ مخزن‌ها می‌آیند و گونی‌های زباله را پر می‌کنند. در خیابان‌های برادران رحمانی و بهار هم حضور کودکان زباله‌گرد پررنگ است. گونی‌های پر از زباله را در نقاط مختلف دپو می‌کنند تا حوالی غروب سوار بر یک وانت پر از زباله از محله خارج شوند.»

• شناسایی با مشارکت داوطلبان محلی

طرح ناظران سلامت کودک در منطقه ۳ نیز در حال اجراست. در این منطقه مسئولان خانه‌های سلامت با همکاری داوطلبان محلی شناسایی کودکان زباله‌گرد و ثبت اطلاعات آنها در سامانه را به‌صورت جدی پیگیری می‌کنند.

«منصور دویده» رئیس اداره سلامت منطقه ۳ از شناسایی کودکان زباله‌گرد می‌گوید: «علاوه بر استفاده از ظرفیت خانه‌های سلامت و شورایاران مشارکت شهروندان و داوطلبان محله را هم برای شناسایی دقیق‌تر و ثبت اطلاعات کودکان زباله‌گرد در منطقه جلب کردیم. افراد داوطلب پس از مشاهده یک کودک زباله‌گرد کمتر از ۱۸ ساله، اطلاعات را در اختیار خانه‌های سلامت قرار می‌دهند. شهروندان دغدغه‌مند هم با سامانه ۱۳۷ تماس می‌گیرند تا اقدامات لازم برای شناسایی و ثبت اطلاعات این کودکان در سامانه آمار و اطلاعات شهرداری انجام شود. تا امروز با مشارکت مسئولان خانه‌های سلامت و افراد داوطلب محلی بیش از ۱۳۰ کودک زباله‌گرد، شناسایی و اطلاعات آنها در سامانه ثبت شده است.» 

• تلاش برای جذب و حرفه‌آموزی 

شناسایی و ثبت اطلاعات کودکان زباله‌گرد و نظارت بر فعالیت پیمانکاران به خروج تعدادی از کودک زباله‌گرد از چرخه جمع‌آوری پسماند در منطقه ۳ منجر شده است. «علیرضا سلیمانی» رئیس اداره آسیب‌های اجتماعی و کارآفرینی این منطقه می‌گوید: «با پیگیری‌ها و اقدامات نظارتی که در قالب این طرح در منطقه انجام شد، همان تعداد انگشت‌شمار کودکان زباله‌گرد که توسط پیمانکاران به کار گرفته شده بودند از چرخه جمع‌آوری پسماند خارج شدند.

اما براساس تحقیقات پژوهشگران این حوزه شمار زیادی از کودکان زباله‌گرد با دستمزد بسیار کم برای افراد و گروه‌های سودجو کار می‌کنند و ساکن این منطقه نیستند؛ مسئله‌ای که جذب این کودکان به مراکز پرتو را برای حرفه‌آموزی و فاصله گرفتن از مشاغل کاذب دشوار می‌کند.»

با وجود این، معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری منطقه با همکاری سازمان‌های مردم نهاد، شناسایی، حمایت تحصیلی و حرفه‌آموزی به این کودکان را در دستور کار دارد. سلیمانی می‌گوید: «اکنون تنها ۲. ۵‌درصد از ۸۲ کودک‌کار تحت پوشش مرکز پرتو منطقه، کودک زباله‌گرد هستند. اما معاونت فرهنگی و اجتماعی منطقه با همکاری ۳۰ سازمان مردم‌نهاد که زیر نظر شبکه یاری کودک فعالیت می‌کنند جذب، حرفه‌آموزی و حمایت از این کودکان را پیگیری می‌کند.»

• پویش آفتابگردان

نتایج پژوهش‌های کارشناسان اجتماعی نشان می‌دهد که بیش از ۴ هزار کودک‌کار کمتر از ۱۸ ساله در تهران به زباله‌گردی مشغول‌ هستند. کودکان زباله‌گردی که غالباً از اتباع افغانستان و پاکستان هستند و به دلیل مهاجرت غیرقانونی مجبور به کار با دستمزد بسیار کم برای افراد و گروه‌های سودجو شده‌اند.

زباله‌گردی در این روزهای کرونایی بیش از هر چیز سلامت این کودکان را نشانه گرفته و به شیوع ویروس دامن می‌زند. اما کارشناسان اداره آسیب‌های اجتماعی منطقه ۳ در تعامل با سمن‌ها برای توزیع بسته‌های بهداشتی و آموزش کودکان زباله‌گرد در خیابان‌های این منطقه برنامه‌های ویژه‌ای دارند.

سلیمانی می‌گوید: «براساس بررسی‌های کارشناسان اداره و داوطلبان سمن‌ها شمار زیادی از کودکان زباله‌گرد تمایلی به استفاده از ماسک و دستکش ندارند و یا آموزش‌های لازم را برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی ندیده‌اند. از آغاز امسال در چند مرحله با کمک انجمن سپاس لحظه حال، ماسک، دستکش، شیلد و ژل ضدعفونی‌کننده میان کودکان‌کار و زباله‌گرد منطقه توزیع کرده‌ایم. همچنین انجمن سپاس لحظه حال، دوشنبه هر هفته با اجرای پویش آفتابگردان اهمیت استفاده از ماسک، دستکش، آموزش چگونگی رعایت پروتکل‌ها و... را به کودکان‌کار و زباله‌گرد در این روزهای پرخطر آموزش می‌دهد.»

• یغمای کودکی

شهروندان دغدغه‌مند و داوطلبان محلی در طرح ناظران سلامت برای شناسایی و ثبت اطلاعات کودکان زباله‌گرد به کمک شهرداری آمده‌اند؛ شهروندانی که بهترین ناظر و گاهی بهترین حامی کودکان‌کار محسوب می‌شوند. بنابراین آگاهی کامل شهروندان از حقوق کودکان و روش‌های صحیح حمایت‌ از آنها با همکاری سمن‌ها و نهادهای محلی می‌تواند مؤثرترین راهکار برای کاهش آسیب‌های کودکان‌کار و زباله‌گرد باشد.

شهرداری منطقه ۳ هم برای جلب مشارکت شهروندان و آگاهی‌بخشی به اقشار مختلف، تولید محتوا در حوزه کودکان زباله‌گرد را جدی گرفته است. سلیمانی می‌گوید: «یکی از اقدامات اثرگذار برای همراه کردن شهروندان، نهادهای محلی و اجتماعی در حوزه حمایت از کودکان زباله‌گرد تولید محتوا با همکاری سمن‌هاست. در صورت آگاهی شهروندان از حقوق این گروه از کودکان، آنها بهترین ناظر و حامی برای این این قشر محسوب می‌شوند. کتاب یغمای کودکی که با همراهی کارشناسان این حوزه توسط انجمن مردم‌نهاد حمایت از حقوق کودکان زباله‌گرد چاپ و منتشر شده است یک منبع مهم و جامع برای کارشناسان اجتماعی است. این منبع و تولید محتواهای مفید می‌تواند شهروندان و نهادهای مختلف را برای حمایت از این کودکان با خود همراه کنند.»

• شناسایی ۱۳۰ کودک زباله‌گرد در منطقه ۲

فعالیت کودکان زباله‌گرد در فرحزاد به دلایل متعدد بیش از هر محله دیگر منطقه ۲ جلب توجه می‌کند. معضلاتی مثل ساخته شدن آلونک‌های ارزان‌قیمت و مهاجرت بی‌رویه اتباع به فرحزاد طی سال‌های اخیر زمینه را برای افزایش شمار کودکان‌کار فراهم کرده است. از طرفی فراهم نبودن زیرساخت مناسب برای جمع‌آوری پسماند خانگی، نبود سطل زباله در بیش از نیمی از محله به‌ویژه در کوچه‌های پلکانی فرحزاد بستر مناسبی برای فعالیت زباله‌گردها و به‌ویژه کودکان زباله‌گرد به وجود آورده است.

«مهدی بهشتی» مدیر قرارگاه محله اسلامی فرحزاد می‌گوید: «کودکان کار و زباله‌گرد محله فرحزاد یا از محله‌های جنوب شهر برای جمع‌آوری زباله به فرحزاد آورده می‌شوند و یا از خانواده‌های اتباع هستند که به دلیل مشکلات اقتصادی مجبور به زباله‌گردی و کسب درآمد از این راه شده‌اند. طی سال‌های اخیر تعداد کودکان‌کار و کودکان زباله‌گرد تبعه افغانستان در محله ما زیاد شده و لازم است نهادهای مسئول، نظارت و ساماندهی این مهاجران را در دستور کار قرار دهند.»

با وجود این در شهرداری منطقه ۲ هم طرح ناظران سلامت کودک با همیاری مسئولان خانه‌های سلامت در حال اجراست. «صغری حاجیلو» مدیر سلامت شهرداری منطقه ۲ می‌گوید: «با ابلاغ اداره کل سلامت شهرداری، مسئولان ۲۱ خانه‌های سلامت منطقه پاتوق‌ها و معابری که محل فعالیت کودکان زباله‌گرد بود را شناسایی کردند. براساس بررسی‌ها بیشترین کودکان زباله‌گرد منطقه ۲ در محله‌های طرشت و توحید شناسایی شدند که تصاویر و محل دقیق فعالیت‌ حدود ۱۳۰ کودک زباله‌گرد را در سامانه آمار و اطلاعات شهرداری ثبت کردیم.»