پا به پای پرنده‌نگری که تفریحی چهارفصل است
شعبده پرنده‌ها در بهار
لیلا به طلب:
یک لحظه، چشم‌ها را ببندید. صداهایی که گوش شما دریافت می‌کند را از هم تفکیک کنید. لابد زوزه اگزوز در بین آنهاست و بی‌رحمی تیشه‌ای که به جان دیوار کلنگی همسایه افتاده؛ «گامب... گامب... گامب».
آن وقفه‌های کوتاه مابین کوبیدن و«ووره» ماشین‌ها اما پُر از «چرچر» پرنده است. به خصوص اگر دار و درختی، حوالی خانه باشد میهمانی صبحگاهی پرنده‌ها در روزهای بهار آنقدر کش می‌آید که در طول روز هم آواز انواع پرندگان را بشنوید. آنها دسته جمعی می‌نشینند و تمام صبح را صدا می‌زنند.
رصد پرنده‌ها در روزهایی که دل به بهار داده اند، دیدنی‌های بیشتری نصیب پرنده‌نگرها می‌کند. از آوازهای بهاره تا معرکه‌ای که نرها برای جلب نظر ماده، راه می‌اندازند. گاهی کار به هدیه دادن و پیشکش کردن ابزار لانه‌سازی می‌رسد و گاهی تا رقص و شعبده هم پیش می‌رود. هرچند پرنده‌نگرها در این دنیای گسترده، آنقدرها عمیق نمی‌شوند و به لذت بردن از دیدن این جانداران اکتفا می‌کنند اما در پس چنین تفریحی، آموختن و کشف رازهای مگو درباره اهالی آسمان، خوابیده است.
حامد موسوی؛ کارشناس پرنده‌نگری و راهنمای طبیعتگردی در این گزارش یاری‌مان می‌کند تا برای ورود به جرگه پرنده‌نگرها مهیا شویم.
رکوردزنی پرنده ای
پرنده‌نگری روی طیفی حرکت می‌کند که یک‌سوی آن تفریح و سوی دیگر، دانش قرار دارد. واقعیت این است که این فعالیت را یک تفریح بین رشته‌ای تعریف می‌کنند که دانش محیط‌زیست را در کنار لذت‌های گردشگری به کار می‌گیرد. در همین مسیر است که یک پرنده‌نگر اطلاعات ویژه‌ای درباره اکوسیستم کسب می‌کند. با ظاهر پرندگان و محیط زندگی آنها آشنا می‌شود و رفتارهایشان را شناسایی می‌کند. هرچند هیچکدام از این موارد به خودی خود، ضرورت فعالیت پرنده‌نگری محسوب نمی‌شوند اما در مسیر رصد پرندگان عجیب نیست اگر با نوع غذای پرندگان، تعدد تخمگذاری آنها و نحوه نگهداری از جوجه‌هایشان آشنا شوید. با این اوصاف، آنچه مورد توجه و علاقه پرنده‌نگرهاست بیش از هر چیز تعداد پرندگانی است که در طول فعالیت پرنده‌نگریشان مشاهده کرده‌اند. بنابراین رکوردزنی در پرنده‌نگری هم آنچنان دور از ذهن به نظر نمی‌رسد.
بهاریه پرندگان در تهران
هرکجا تالاب متولد شده یا جنگلی روییده باشد، پرندگان خود را به محدوده اش می‌رسانند و قلمرویی برای خود می‌یابند. در پایتخت، بوستان‌های بزرگ، مأمن پرندگان و محلی است که پرنده‌نگرها را به سوی خود می‌کشاند.
حامد موسوی از بوستان‌هایی همچون جمشیدیه، شهر، ملت، مجموعه سعدآباد، باغ گیاهشناسی ملی ایران، دریاچه خلیج فارس و پارک چیتگر به عنوان مناطقی نام می‌برد که مناسب پرنده‌نگری در پایتخت هستند. او یادآور می‌شود در تمام بوستان‌های بزرگ و چندهکتاری شهر می‌توان طوطی طوق صورتی، شاه طوطی، گنجشک خانگی و درختی، دارکوب سوری، دارکوب باغی، بلبل خرما، سار و مینا را مشاهده کرد. این پرندگان بومی تهران هستند و بسته به موقعیت جغرافیایی پارک بعضی از گونه‌ها را در خود حفظ می‌کنند. به طور مثال ممکن است گونه‌هایی از پرنده در ارتفاعات پارک جمشیدیه یافت شوند که در پارک شهر دیده نمی‌شوند. «کمرکولی کوچک» و «زردپر کوهی» از این جمله‌اند. گذشته از پرندگان بومی، پرندگان دیگری هم آسمان این شهر را فتح می‌کنند. سسک گلوسفید، سسک سرسیاه، مگس گیر گلو سرخ و مگس گیر نیم طوقدار، جزو پرندگان مهاجر عبوری هستند که بر فراز شهر تهران پرواز می‌کنند و در این فصل می‌توان آنها را هنگام اوج گرفتن در آسمان پایتخت مشاهد کرد.
از صاحبخانه تا میهمان عبوری
حسی شبیه به کشف مداوم به آدمی می‌دهد. دقایق آرام ایستادن زیر بازی نور و سایه برای آنکه سر و کله نوعی از پرنده پیدا شود آنهم گونه‌ای که تا به حال پیش چشم آدم، آفتابی نشده و در زاویه کوری نشسته است. به خصوص که در هر فصل و روز از سال باید انتظار گونه‌های خاصی از پرندگان به همراه رفتار ویژه آنها در آن زمان را داشت.
آنطور که حامد موسوی می‌گوید در مسیر پرنده‌نگری با چهار دسته پرنده مختلف مواجه خواهیم شد:
بومی‌ها: پرندگانی که همیشه در منطقه رصد ما حضور دارند. از این نظر پایتخت نشین‌ها این روزها طوطی، شاه طوطی، کلاغ ابلق، قمری خانگی و گنجشک خانگی را مشاهده خواهند کرد.
پرندگان مهاجر پاییز و زمستان: این پرندگان، مسافران روزهای برگریزان و سرمای زمستان هستند و با فرا رسیدن روزهای پایانی اسفند و ماه‌های ابتدایی بهار، منطقه را ترک می‌کنند. سهره جنگلی جزو این نوع پرندگان است.
پرندگان مهاجر بهار و پاییز: روزهای بهاری و پاییزی زمانی است که این گونه پرندگان راهی شهرهای ایران می‌شوند. آنها در طول روزهای ماندگاریشان، جفت گیری کرده و لانه سازی می‌کنند. مهاجرهای بهار و پاییز بعد از جوجه‌گذاری، شهرهای کشور را ترک خواهند کرد. «بادخورک» جزو این دسته از مهاجرهاست.
پرندگان مهاجر عبوری: این دسته از پرندگان اغلب برای منطقه‌ای که مورد رصد ماست اینگونه تعریف می‌شوند که در آن منطقه، اقامت طولانی، زمستان گذرانی و تابستان گذرانی ندارند. این پرندگان در مسیر مهاجرت خود در منطقه مورد رصد مشاهده می‌شوند. گاهی طول مهاجرت این پرندگان آنقدر است که پرنده از کشور خارج می‌شود. مهاجرهای عبوری علاوه بر اواخر تابستان و اوایل پاییز در اواخر زمستان و اوایل بهار هم مشاهده می‌شوند.
«سسک گلو سفید» و «سسک باغی» جزو مهاجران عبوری هستند که در اوایل بهار دیده می‌شوند.
صد مقصد در ایران
مقصد، یکی- دوجا نیست. نواحی پرنده‌نگری در ایران، آنقدر پرتعداد است که اگر از بالا روی نقشه دنبالشان بگردیم شبیه به دانه‌های ماش پاشیده بر تن نقشه می‌مانند؛ چرا که بیش از صد نقطه در کشور وجود دارد که پرنده‌نگرها می‌توانند بساط رصد پرندگان را در گستره آن پهن کنند و با خیال آسوده در دنیای پرندگان غرق شوند.
حامد موسوی؛ کارشناس پرنده‌نگری و راهنمای طبیعت گردی می‌گوید 107 نقطه در ایران به عنوان نقاط مهم پرنده‌نگری به ثبت رسیده است. اگر علاقه‌مند به یافتن اطلاعات و جزئیات تک تک این نقاط باشید می‌توانید از توضیحات و یافته‌های «شهاب چراغی» و « نوشین ساطعی» در کتاب «پرنده‌نگری در ایران» و همینطور راهنمایی‌های «پرویز بختیاری» در کتاب «پرنده‌نگری» بهره ببرید.
آن طور که تجربیات حامد موسوی نشان می‌دهد نقاطی همچون تالاب انزلی، تالاب بندعلیخان، پارک ملی بوجاق، ساحل فریدونکنار، جنگل‌های هیرکانی، دریاچه ارومیه، تالاب کانی برازان، تالاب میقان، دریاچه زریوار، تالاب هورالعظیم، تالاب شادگان، باغات شهرستان میناب، خورها و باغ‌های استان هرمزگان و سیستان و بلوچستان نمونه‌هایی از نواحی پرنده‌نگری در ایران هستند که می‌توان برای یک تفریح هیجان انگیز و علمی رهسپار آنها شد.
راز آشیانه بی‌بازگشت
خیالش هم عجیب است اینکه تعدادی از پرندگان هر شب جای متفاوتی از شب قبل، می‌خوابند و آشیانه برای آنها محل خواب و استراحت نیست. اواسط اسفندماه تا اوایل بهار، زمان لانه سازی این جانداران است. منقار پرندگان در روزهای پایانی سال، به ابزاری برای جابجایی شاخه‌های باریک درخت، سیخ‌های خشک درختان سبزبرگ، الیاف طبیعی گیاه وگاهی الیاف دست ساز انسان تبدیل می‌شود.
حامد موسوی می‌گوید کارکرد لانه پرندگان، تخم گذاری و جوجه آوری این جانداران است. آنها پس از ساخت لانه، در روزهای ابتدایی بهار تخمگذاری می‌کنند و جوجه‌هایشان بعد از گذشت مدتی از تخم بیرون می‌آیند. اما اغلب لانه‌های پرندگان بعد از جوجه آوری الزاما مورد استفاده مجدد پرندگان والد قرار نمی‌گیرد. مگر در مواردی که به گفته حامد موسوی درباره لک لک‌ها اتفاق می‌افتد. بازگشت به لانه در این گونه پرنده مشاهده شده و تا چند سال پیش در اطراف تهران هم قابل رصد بوده است.
کلکسیونر آسمانی‌ها
کوله پشتی پرنده‌نگرها سبک‌تر از بقیه طبیعت‌گردهایی است که قصد سفر به طبیعت می‌کنند؛ چون وسایل لازم برای پرنده‌نگری به یک کتاب راهنما، یک دفترچه یادداشت، قلم و یک دوربین چشمی ختم می‌شود. آنهایی که علاقه‌مند به عکاسی از پرندگان باشند یک دوربین عکاسی هم همراه می‌برند. البته تمام پرنده‌نگرها نام گونه‌ای که مشاهده کرده اند به همراه اطلاعات مربوط به آن گونه را در دفترچه‌شان یادداشت می‌کنند. آنها از ابتدای راه پرنده‌نگری، برای خود یک «لایف لیست» تدارک می‌بینند. اطلاعاتی که در این مسیر کسب می‌کنند به شناسایی بهتر انواع پرندگان توسط آنان کمک شایانی خواهد کرد. علاوه بر اینکه اضافه شدن هر گونه پرنده به تعداد قبلی، آنها را یک قدم تا رسیدن به گنجینه پرتعداد پرندگان در ایران و کشورهای دیگر جهان نزدیک می‌کند؛ چیزی شبیه به تکمیل مجموعه کلکسیونرها اما این بار با نمونه‌هایی در آسمان.
شاخ وشانه کشیدن به روش پرندگان؟
«چرک چرک...»؛ آواهایی است که قبل از زدن سپیده، لای درخت‌های شهر می‌پیچد. انگار دعوا بالا گرفته باشد و هیچ یک از طرفین دعوا قدرت پادرمیانی نداشته باشد. اما ماجرا جدل و نزاع نیست. درست وقتی که خیابان‌های شهر هنوز از تاریکای شب قبل، نیلی اند پرندگان کوچک و بزرگ در خم شاخه‌ها نوید صبح می‌دهند.
البته ماجرا آنطور که حامد موسوی می‌گوید این است که پرندگان در آستانه روز و با طلوع آفتاب، به دنبال غذا می‌گردند و سر و صدای صبحگاهیشان بی‌ارتباط به این موضوع نیست.
زمانی که آفتاب در آسمان اوج بگیرد و هرم گرما روی شهر فرود بیاید پرندگان هم بین شاخه‌ها می‌نشینند تا غروب فرا برسد. حالا نوبت دوم یافتن آب و غذاست و بعد که مخمل شب بر سر شهر پهن شد همین پرندگان پرشور، طوری آرام می‌گیرند که آدم‌ها نشانی از آنها پیدا نمی‌کنند.
چهچهه‌های بهاری
باد بهار توی برگ‌های نورس درختان افتاده که صدای بال پرنده‌ای لای شاخه‌ها به سکوت تبدیل می‌شود. شاید کنج شاخه‌هایی آشیانه کرده باشد و شاید به هوای یافتن همراه، بر بلندای یک درخت نشسته باشد. باید قدری آرام گرفت و منتظر ماند تا آمیخته جیغ و سوتی که از حنجره اش بیرون می‌جهد آغاز داستان پرنده را رقم بزند. آنچه پرنده‌نگرها از زیر پای درخت، شاهد و نظاره گر آن هستند با چهچهه‌های بهاری اهالی درختان در بهار تکمیل می‌شود. این آوازها مختص بهار است و در روزهای دیگر سال اغلب شنیده نمی‌شوند. حامد موسوی می‌گوید نوعی از صدای پرنده، همیشگی است و در تمام روزهای سال از انواع پرندگان شنیده می‌شود اما آوازهایی که پرنده‌ها می‌خوانند به جفت یابی و تعیین قلمرو آنها مرتبط است و اغلب در فصل بهار شنیده می‌شود. علاوه بر اینکه رنگ پر و بال اغلب پرندگان در این روزها تغییر کرده و خوشرنگ‌تر می‌شود.
حریم لانه را رعایت کنید
فصل بهار با آوازها و ترکیب رنگ متفاوتی در شمایل پرندگان همراه می‌شود. اما برای مشاهده این زیبایی‌ها نمی‌توان به لانه پرندگان نزدیک شد. حامد موسوی در این مورد می‌گوید لانه پرندگان دارای حریم است. اگر انسان‌ها به این لانه نزدیک شوند و حتی تکه کوچکی از مصالح آن را جابجا کنند پرنده‌های والد متوجه این تغییر شده و در اثر احساس ناامنی، به لانه خود برنمی گردند. این اتفاق درصورتی که پرندگان جوجه‌هایی در لانه داشته باشند هم رخ می‌دهد. در این صورت جوجه‌ها بدون غذا و حضور والدین از بین خواهند رفت. علاوه بر این، بوی بدن آدمیزاد، جانداران شکارچی را تا نزدیک لانه پرندگان می‌کشاند. شکارچی‌ها می‌دانند هرجا انسان هست خوراکی برای خوردن یافت می‌شود. به این ترتیب اگر انسانی تا نزدیکی لانه پرندگان در میان بوته‌های کوتاه پیش رفته باشد، جانداران شکارچی با دنبال کردن بوی بدن آدمیزاد لانه پرنده را پیدا کرده و جوجه‌ها را شکار می‌کنند.
پشت پرده پرنده نگری
یکی از آنها انگار، پاهایی پوشیده از ملیله دارد. آن یکی به تازه دامادی می‌ماند که روی پیراهن آبی آسمانی اش، کراوات آبی پررنگ آویخته. صدای پرپر بال زدن آن دیگری که می‌خوابد سینه اش را باد می‌کند، گردن می‌گیرد و پیشاپیش دسته همجنس‌هایش راه می‌رود. شاه پرهاش، زمین را جارو می‌کنند و با چشم‌های ریز، دقیق نگاه می‌کند تا وقتی خطر به او هشدار دهد که پاهایش نباید روی زمین بماند. پرنده‌نگری باعث می‌شود تا هزاران تصویر اینچنینی در خاطره آدمی ثبت شود. پرنده‌نگرها با رعایت اصول حفاظت از محیط‌زیست و قواعد اکوتوریسم به تماشای پرندگان می‌نشینند و بیشترین تعداد این رخدادها را در خاطرشان درج می‌کنند. در این مسیر، سفرهای متعددی با هدف پرنده‌نگری رقم می‌خورد. می‌توان پرندگان را مشاهده کرد و از دیدن آنها لذت برد اما رفتارهای پرندگان بدون آنکه اولویت پرنده‌نگری قرار بگیرد بسیار جلب توجه می‌کند. رفتارهایی که در دایره جلب جفت، تعیین قلمرو، شکار، یافتن غذا و غذا دادن به جوجه‌ها دور می‌زند. تغییراتی که پرندگان در فصل‌های مختلف سال پیدا می‌کنند هم که جای خود را دارد. اما گذشته از تمام این موارد، پرنده‌نگری تاثیر محسوسی بر انسان می‌گذارد. حامد موسوی می‌گوید تمام حواس یک پرنده‌نگر در زمان این فعالیت بر پرنده‌نگری متمرکز است. بنابراین طبیعی است که بقیه افکار خود را فراموش کند. پرنده‌نگری این قدرت را در فرد ایجاد می‌کند تا «در لحظه زندگی کردن» را تمرین کند. آرامشی که این تفریح به انسان می‌بخشد باعث شده تا متخصصان روان درمانی در برخی کشورها، آن را به عنوان یک فعالیت آرامش بخش به مراجعان خود توصیه کنند.
