اسناد سانسور

اداره دست‌قیچی
اسنادی از سانسور کتاب و فیلم در عصر پهلوی دوم

آنچه می‎‌‎خوانید و می‎‌‎بینید مجموعه اسنادی است که برای نخستین بار روایت ممیزی و سانسور کتاب و فیلم را در عصر پهلوی بر پایه اسناد اداره نگارش وزارت فرهنگ و هنر بیان می‎‌‎کند. برخی از این اسناد که تاکنون منتشر نشده‌اند نشان‌دهنده سلیقه و رفتار مدیران و کارشناسان اداره نگارش هستند. اداره نگارش در طول تحول ساختارهای دولتی از قاجار به پهلوی تغییرات زیادی کرد و ماموریت‎‌‎های جدیدی برای آن درنظر گرفته شد. اداره انطباعات یکی از سازمان‎‌‎های مستقل فرهنگی ایران در دوره ناصرالدین شاه بود که کار نظارت بر تدوین و انتشار و مجموعه‎‌‎سازی کتاب‎‌‎های درسی و غیردرسی و مطبوعات کشور را برعهده داشت و سپس یکی از ادارات وزارت معارف شد. این اداره در سال‎‌‎های تحول خود با نام‎‌‎هایی چون دارالطباعه، دایره انطباعات، وزارت انطباعات، اداره کل انطباعات و اداره کل نگارش به انجام وظیفه می‎‌‎پرداخت (دایره‌المعارف کتابداری). در طول سال‎‌‎ها در کنار بسیاری از امور جاری، ممیزی و اعطای مجوز برای همه امور چاپی از روزنامه تا کتاب‎‌‎های درسی و غیردرسی از وظایف این اداره بود. از دهه 30شمسی اداره نگارش با توجه به وسعت صنعت نشر و همچنین رجوع نویسندگان نسل جدید، به‎‌‎عنوان یک اداره خاص در کانون توجهات بود به‎‌‎صورتی که به‎‌‎دلیل تغییرات سیاسی، انتشار کتاب و ساخت فیلم - بررسی سناریو و فیلمنامه - باجدیت بیشتر و با همکاری نهادهایی همچون شهربانی، بعدها ساواک و بعدتر حزب رستاخیز در کمیسیون مشترکی مورد بررسی قرار می‎‌‎گرفت. در میان این اسناد که منتشر شده ردپایی از برپایی جلساتی با شرکت نمایندگان شهربانی و نخست‎‌‎وزیری- ساواک، از نظر اداری تابع نخست‎‌‎وزیری بود- و وزارت فرهنگ و هنر مشاهده می‎‌‎شود که در مورد ممیزی یا جمع‎‌‎آوری کتاب‎‌‎ها و آثار فرهنگی نظر داده‎‌‎اند. اداره نگارش با حساسیتی زیاد، کتاب‎‌‎هایی با زمینه چپگرایانه و ترجمه نویسندگان از بلوک شرق - شوروی و اقمارش - را دنبال می‌کرد. از نظر کتاب‎‌‎های اسلامی نیز کتاب‎‌‎های امام خمینی‌(ره) همواره با محدودیت‎‌‎هایی روبه‎‌‎رو بود. در میان رمان‌نویسان، نویسندگان و شعرا آثار احمد شاملو تا جلال آل‌احمد - در ویژه نامه‎‌‎ای دیگر اسناد آثار سانسور شده او مورد بررسی قرار گرفت- و افرادی دیگر حساسیت برانگیز بود. اداره سانسور یا همان نگارش تا پیروزی انقلاب اسلامی کار خود را به دقت و وسواس بسیار انجام می‎‌‎داد اما سال1357 در روزهای انقلاب اسلامی، بسیاری از کتاب‎‌‎های ممنوعه تا آن زمان با فضایی که ایجاد شده بود، انتشار یافتند.

اسرار توقیف گنج دره‌جنی
اسناد توقیف فیلم و کتاب ضد‎‌‎سلطنتی ابراهیم گلستان

«اسرار گنج‌دره جنی» اثر بحث‌برانگیز ابراهیم گلستان ابتدا به‎‌‎صورت فیلم سینمایی با ظاهری کمدی روی پرده سینما رفت اما خیلی زود با سانسور و توقیف مواجه شد. گفته می‎‌‎شود که پس از نمایش عمومی برای درباریان و دولتمردان عصر پهلوی تنها کسی که کنایه‎‌‎های سیاسی فیلم را متوجه شد، امیرعباس هویدا، نخست‎‌‎وزیر بود که به همین دلیل فیلم از پرده سینما پایین آمد.
جشن‎‌‎های 2500ساله و قراردادهای خارجی ایران در زمان سلطنت محمدرضا شاه به‎‌‎طور نمادین در این فیلم به نمایش درآمده و زیر تیغ نقد گلستان قرار گرفته ‎‌‎است.

چند‎‌‎ماه بعد از این فیلم، ابراهیم گلستان داستان آن را برای چاپ به انتشارات آگاه سپرد. انتشارات آگاه اما در سال 53و پس از چند‎‌‎ماه که از توقیف فیلم می‌گذشت کتاب را برای بررسی به وزارت فرهنگ و هنر داد اما خبری نشد و مدیر این نشر برای این بلاتکلیفی در نامه‎‌‎ای از اداره نگارش درخواست کرد که تکلیف کتاب را معلوم کنند(سند اول). چند روز بعد رئیس اداره نگارش در نامه‎‌‎ای به انتشارات آگاه از مصلحت نبودن انتشار کتاب ابراهیم گلستان سخن گفته و مجوز نشر اسرار گنج دره جنی را صادر نکرد. (سند دوم) داستان اما ادامه یافت و در سال 1354محسن بخشی در نامه‎‌‎ای به اداره نگارش از تغییراتی در متن کتاب توسط ابراهیم گلستان خبر داد. به‎‌‎نظر می‎‌‎رسد که او برای چاپ این کتاب رایزنی‎‌‎های گسترده‎‌‎ای انجام داده است و هم نویسنده و هم اداره سانسور را متقاعد به چاپ این کتاب با اصلاحات نموده که در نهایت اداره نگارش با چاپ کتاب به شرط اصلاحات موافقت کرد.(سند سوم و چهارم) نکته مهم اینجاست که ماجرا با چاپ کتاب تمام نشد و در سال1355 در جلسه‎‌‎ای نماینده نخست‎‌‎وزیری(ساواک) از شهربانی خواست کتاب را نیز همانند فیلم توقیف کند.(سند پنجم) این کتاب اما در سال1357 بالاخره بدون مشکل منتشر شد.

دو نسخه از کتاب را به وزارت دهند
توقیف کتاب آیت‎‌‎الله سیدعلی خامنه‎‌‎ای

«آینده در قلمرو اسلام» ترجمه کتاب «المستقبل لهذا الدین» اثر سیدقطب است که آیت‎‌‎الله سیدعلی خامنه‎‌‎ای در دهه40و همراه با نهضت ترجمه فرهنگی و تبادل فرهنگی با مصر که خود جزو هدایت‎‌‎کنندگان آن بودند، اقدام به ترجمه آن کردند. این کتاب از همان اول که ترجمه و انتشار یافت با مخالفت و توقیف وزارت فرهنگ و هنر و ساواک روبه‎‌‎رو شد. در سندی که توسط وزارت فرهنگ و هنر به شهربانی کل کشور نوشته شده، آمده است؛ «به‌موجب نامه سازمان اطلاعات و امنیت کشور، کتاب آینده در قلمرو اسلام نوشته سیدعلی خامنه‎‌‎ای که در چاپخانه خراسان (مشهد) به چاپ رسیده و حاوی مطالب خلاف مصلحت است چون چاپ و انتشار کتاب مذکور برخلاف مقررات و بدون تحصیل مجوز قانونی صورت گرفته خواهشمند است مقرر فرمایید به نحو مقتضی فعلاً از توزیع آن جلوگیری نموده نتیجه را ضمن ارسال دو نسخه از کتاب به این وزارت اطلاع دهند تا پس از بررسی مندرجات آن نظر نهایی اعلام گردد».(سند اول) اداره اطلاعات شهربانی نیز در نامه‎‌‎ای به ساواک شرح موضوع توقیف را به‎‌‎صورت محرمانه بیان کرده است؛«وزارت فرهنگ و هنر طی نامه مورخ 25/ 4/45 مستند به نامه 11/ 4/ 45 آن سازمان اعلام داشته چون کتاب آینده در قلمرو اسلام نوشته آقای سیدعلی خامنه‎‌‎ای که بدون مجوز در چاپخانه خراسان (مشهد) به چاپ رسیده، حاوی مطالب خلاف مصلحت است باید از انتشار آن جلوگیری به عمل‌ آید. علی‎‌‎هذا دستورات لازم به ادارات مربوط و شهربانی‌های شهرستان‎‌‎ها داده شد. گزارش واصله از شهربانی مشهد حاکی است 700جلد کتاب مذکور که در آن چاپخانه موجود بوده و آقایان احمد مجری‌سازان طوسی و سیدحسن طوبی‌پور که قصد خارج نمودن آنها را از چاپخانه خراسان داشتند مأمورین آن شهربانی با مأموران ساواک مشهد تشریک مساعی به عمل آورده در نتیجه نامبردگان دستگیر و با نسخ کتاب مزبور به ساواک مشهد اعزام و تحویل گردیده است».(سند دوم)
 

در ایران توزیع نشود
جلوگیری از توزیع کتاب امام‌خمینی‌ره

از اول تا بیستم بهمن1348 جمعاً در 13جلسه درس ولایت فقیه از سوی امام‌خمینی(ره) در مسجد شیخ انصاری نجف ارائه و خیلی زود محتوای این درس به‎‌‎صورت جزوه و کتاب وارد ایران شد. براساس اسناد موجود ساواک، شهربانی و وزارت فرهنگ و هنر به‎‌‎صورت خاص به‎‌‎دنبال آن بودند که این کتاب در ایران توزیع نشود و از همان ابتدا این درس فقهی نه‎‌‎تنها مجوز چاپ نگرفت که توزیع و چاپ آن جرم سیاسی محسوب شد و افرادی که به چاپ و توزیع این کتاب در ایران اقدام می‎‌‎کردند، مورد پیگرد قرار می‎‌‎گرفتند. در همین سند، با انتشار کتاب زندگی و اندیشه‎‌‎های فتحعلی آخوندزاده نوشته فریدون آدمیت به‎‌‎رغم داشتن مجوز کتابخانه ملی به‎‌‎دلیل ماهیت ضدمذهبی و بیم مخالفت گروه‎‌‎های مذهبی با آن، مخالفت شده است.