در نبرد با امپراتوری

حامد صرافی‌زاده ـ روزنامه نگار

اشاره: نمایش عمومی و آنلاین فیلم بحث‌برانگیز «کودتای۵۳» با موضوع پرداختن به نقش مستقیم دولت وقت بریتانیا در کودتای۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سرنگونی دولت قانونی محمد مصدق در ایران، که چندی پیش، پس از حضور موفقیت‌آمیز در جشنواره‌های جهانی فیلم شروع شده بود با اعتراض غیررسمی سازندگان مجموعه تلویزیونی «پایان امپراتوری» متوقف شده است. روزنامه «آبزرور» در اول نوامبر گذشته در گزارشی به قلم «ونسا ثُرپ» به این اتفاق ناخوشایند پرداخت که خلاصه‌ای از آن پیش‌تر در صفحه ادب و هنر همشهری به چاپ رسید. به‌دلیل اهمیت این موضوع و مصائبی که سازندگان این فیلم با آن روبه‌رو شده‌اند و همچنین نمایش این فیلم در جشنواره سینماحقیقت در گفت‌وگویی اختصاصی با تقی امیرانی، از او خواستیم تا نکات بیشتری را از موانع ایجادشده و چرایی جلوگیری از نمایش این فیلم با ما در میان بگذارند. لازم به ذکر است که این گفت‌وگوی مفصل برای چاپ در روزنامه تا اندازه‌‌ای کوتاه شده که امیدواریم بعدتر بتوانیم نسخه کامل آن را با شما خوانندگان همرسان کنیم.


با گزارشی که روزنامه «آبزرور» منتشر کرد، مسئله‌ای علنی شد که خیلی‌ها انتظارش را نداشتند؛ آن هم یک سال بعد از نمایش فیلم در جشنواره «لندن» و «تلوراید» و جایزه گرفتن، و به‌عبارتی حتی شاید انتظار می‌رفت که فیلم امسال برای جایزه اسکار هم برود. از کی این ماجرا شروع شده و آیا ممکن است کار به جدال حقوقی بکشد؟ 
کودتای ۵۳ بیش از یک سال است که بیرون آمده. نخستین حضور جهانی‌اش در جشنواره معتبر تلوراید بود، بعد هم در اکتبر ۲۰۱۹ در جشنواره لندن اکران شد. بیش از یک‌سال است که فیلم در سراسر دنیا در جشنواره‌های زیادی پخش شده و هزاران تماشاگر آن را دیده‌اند و حالا این سؤال پیش می‌آید که چه شده فیلم الان مشکل قانونی پیدا کرده! داستان این است که این فیلم در پخش گسترده یا تجاری‌اش، به‌عنوان فیلمی که در سینما پخش می‌شود درست در روز ۲۸ مرداد امسال به بهانه سالگرد کودتا پخش شد؛ هم به‌صورت مجازی و هم حضوری و نه فقط در انگلیس که در سراسر آمریکا، کانادا و ایرلند. در مصاحبه‌هایی که با من و والتر ‌می‌شد، چیزی که هدف اصلی من برای ساخت این فیلم بود، وادار کردن دولت انگلیس به پذیرفتن نقشش در کودتا بود؛ چیزی که بیش از ۶۷ سال است دولت انگلیس به‌طور رسمی آن را نپذیرفته؛ اینکه در کودتا نقش اصلی را داشته و به‌عبارتی، رهبر این کودتا بوده و آمریکا را جلوی صحنه آورده است. این سؤال در مصاحبه‌ها زیاد مطرح شد که چرا 10سال از عمرت را روی ساخت این فیلم گذاشتی؟ و من گفتم خب، هدف این است که اینها جلو بیایند و اقرار کنند... . از زمانی که پخش فیلم شروع شد، از طرف مخاطبان و روزنامه‌ها مورد استقبال قرار گرفت و فروش امیدوار‌کننده‌ای هم داشت؛ به‌خصوص برای فیلمی که خود فیلمساز دارد آن را پخش می‌کند. این فیلم در طول ساخت از نظر مالی مشکلات زیادی داشت؛ چون هیچ‌کدام از ارگان‌های رسمی جلو نیامدند. هیچ‌کس در انگلیس از این فیلم حمایت نکرد. من این فیلم را با حامیان مستقل و خصوصی که از جیب خودشان برای فیلم پول دادند، ساختم و ‌وقتی هم که ساخته شد با اینکه آنقدر از آن استقبال شده بود و مخاطب خیلی‌خیلی مشتاق دیدن آن بود و خیلی سروصدا کرده بود، باز پخش‌کننده‌ها جلو نیامدند و ما ناچار خودمان فیلم را پخش کردیم. اگر پخش فیلم بعد از 3هفته همچنان ادامه پیدا می‌کرد، خدا می‌داند که تا چه اندازه می‌توانست مؤثر و آگاهی‌بخش باشد. به محض اینکه فیلم سروصدا کرد، این آقایان و خانم‌ها پیدا شدند و شکایت کردند و جالب اینکه هنوز شکایت رسمی نکرده‌اند؛ یعنی پرونده را به دادگاه نبرده‌اند؛ برای اینکه شکایت‌شان مبنای قانونی ندارد و ادعایشان در قانون وزن و ارزشی ندارد که خودشان هم می‌دانند. بزرگ‌ترین و قَدَرترین وکلایی که در انگلیس در این زمینه از ما حمایت می‌کنند، می‌گویند که این شکایت مبنا و ارزش قانونی ندارد و دادگاه به آن اصلاً نگاه هم نخواهد کرد، ولی چون سروصدا کردند و در رسانه‌ها بیانیه دادند، این باعث شد که یکی از منابعی که با آنها قرارداد داشتیم و از آنها اجازه رسمی گرفته بودیم که از آرشیوشان در فیلم استفاده کنیم، قرارداد را تمدید نکند و مجوزاستفاده از آن بخش آرشیوی را از ما بگیرد. ما مجبور شدیم پخش فیلم را متوقف کنیم تا از نظر کپی‌رایت مشکل قانونی پیش نیاید. مهم‌ترین چیزی که باید برایتان بگویم این است که این فیلم برای ارسال به اسکار مورد ارزیابی قرار گرفت. 2هفته پیش این اتفاق افتاد، اما چون چوب لای چرخ ما گذاشتند، نمی‌توانیم فیلم را پخش کنیم. فیلم ما الان در تعلیق است و درگیر بازی‌های حقوقی هستیم.

می‌شود کمی جزئی‌تر بفرمایید؟ ظاهراً یکی از تهیه‌کننده‌ها که تهیه‌کننده مجموعه تلویزیونی «پایان امپراتوری» است به علاوه خانم «الیسون روپر» که محقق و پژوهشگر آن برنامه بوده الان به چه چیزی اعتراض کرده‌اند؟ اعتراضشان این است که بدون اجازه آنها موارد آرشیوی را در فیلم گذاشتید؟ یا اعتراض‌شان این است که سازندگان فیلم «کودتای ۵۳» با فیلم‌شان دارند القا می‌کنند که سازندگان آن مجموعه دست به سانسور صحبت‌های «نورمن داربی‌شر» زدند؟ 
تهیه‌کنندگان مجموعه تلویزیونی «پایان امپراتوری» که در سال ۱۹۸۵ ساخته شده، با خیلی از اشخاصی که در دولت انگلیس دست‌اندرکار کودتا بودند، مصاحبه کرده بودند و الان همه این افراد مرده‌اند. ما به تمام مدارک، پرونده‌ها و متن‌های پیاده‌شده مصاحبه‌هایی که با این اشخاص کرده بودند، دسترسی پیدا کردیم. شانس آوردیم که نوه «مصدق» در آن برنامه مشاور بود و تمام پرونده‌ها و مدارک را وقتی که مجموعه تمام می‌شود به ایشان می‌دهند؛ چون برای بایگانی کمک کرده بود و راجع‌به پدربزرگش آرشیو جمع می‌کرده. آنها بین سال‌های۱۹۸۵- ۱۹۸۳با خیلی‌ها مصاحبه می‌کنند؛ ازجمله با داربی‌شر، همین مأمور «ام. آی. سیکس» که گرداننده و سردسته کودتا بوده. حالا بحث اصلی این است که آیا از این مصاحبه، فیلم گرفته‌اند یا فقط صدا گرفته‌اند؟ یا فقط حرف‌هایی بوده که گفته شده و خودشان آن را نوشته‌اند و پیاده کرده‌اند؟ ما نه‌تنها همه مصاحبه‌ها و متن‌ها را پیدا کردیم که شانس آوردیم اصل آن راش‌ها را که در بایگانی انستیتوی ملی بریتانیا که آرشیو ملی بریتانیاست، پیدا کردیم. همه مصاحبه‌ها را پیدا کردیم غیر از مصاحبه با داربی‌شر را و این برایمان معمایی شده بود. از خانم الیسون روپر، محقق این مجموعه که از سال‌ها قبل همدیگر را می‌شناختیم، دعوت کردم که به اتاق تدوین ما بیاید و با او مصاحبه کنیم که ببینیم داستان چیست. متن مکتوب مصاحبه داربی‌شر خیلی چیزهای جالبی می‌گوید؛ چیزهایی که هیچ‌وقت هیچ‌کس از دولت انگلیس با این ظرافت و با این اشراف بر جزئیات، با این اطلاعات کامل از نقشش در کودتا نگفته بوده است. بعد از آن 2ساعت مصاحبه با الیسون، تصمیم گرفتیم که به تحقیقات‌مان ادامه دهیم. رفتیم فیلمبردار مجموعه را پیدا کردیم و او گفت که مصاحبه با داربی‌شر را به‌خاطر می‌آورد و حتی خاطرش هست که متعجب شده بوده است که چطور داربی‌شر اینطور شفاف درباره کارهایی که کرده بوده صحبت می‌کند. گفت‌وگوی داربی‌شر با عوامل مجموعه پایان امپراتوری مدرک تاریخی عجیبی است. بخشی از متن این گفت‌وگو در روزنامه آبزرور سال ۱۹۸۵ چاپ شده. ما همه این مدارک را کنار هم گذاشتیم بدون اینکه در مونتاژ دست ببریم و طوری مونتاژ کنیم که حرف او را بپیچانیم و چیز دیگری از آن دربیاوریم. تدوینگر این فیلم اعتبار بالایی دارد که اسم خود و سابقه‌اش را خراب نمی‌کند که راش‌های خام مصاحبه را بردارد و طوری کات بزند که حرف مصاحبه‌شونده طوری دیگری شود. حالا آنها می‌گویند شما دارید به ما تهمت می‌زنید که ما با داربی‌شر مصاحبه تصویری کردیم و بعد مجبور شدیم زیر فشار دولت انگلیس مصاحبه را دربیاوریم؛ یعنی ما زیر فشار سانسور خم شدیم و سریال خودمان را سانسور کردیم. این به اعتبار ما، عوامل پایان امپراتوری، آسیب زده؛ برای همین ما می‌خواهیم از شما شکایت قانونی بکنیم.


پس در حقیقت، آنها می‌خواهند از خودشان اعاده حیثیت کنند. درست است؟
بله، اینها می‌گویند کودتای ۵۳ به سابقه حرفه‌ای‌شان صدمه می‌زند و نشان می‌دهد که زیر فشار سانسور مجبور شدند مصاحبه با داربی‌شر را از مجموعه تلویزیونی خودشان دربیاورند. فیلم ما به حیثیت آنها صدمه نمی‌زند. در فیلم کودتای ۵۳ ما نمی‌گوییم که دولت انگلیس رفت بالای سر عوامل آن مجموعه ایستاد و مجبورشان کرد که مصاحبه را دربیاورند. ما می‌گوییم فیلمبردار یادش است که از چه‌‌چیزی فیلمبرداری کرده. ما می‌گوییم نوه مصدق می‌گوید که در نمایش قبل از پخش پایان امپراتوری حاضر بوده و خانم الیسون روپر و مارک اندرسون خودشان به او گفته‌اند که داربی‌شر می‌آید و نسخه‌ اولیه کار را می‌بیند [چون هنوز نسخه نهایی نبوده و داشتند روی آن کار می‌کردند] و می‌گوید که او را از فیلم دربیاورند! از او می‌پرسند چرا؟ می‌گوید چون دولت انگلیس به او اجازه نداده که مصاحبه بکند. اینجا ظرافت قانونی خیلی‌خیلی مهم است و باید به آن دقت کرد. او می‌گوید چون دولت انگلیس به این آقا اجازه نداده بوده که این کار را بکند، خودش درخواست می‌کند که از فیلم درش بیاورند. این از نظر قانون خیلی فرق می‌کند با اینکه فیلم ما بیاید بگوید دولت انگلیس رفت و به تهیه‌کننده‌های این برنامه گفت که شما درش بیاورید.
خب، شما از ابتدا چنین مسئله‌ای را پیش‌بینی کرده بودید یا نه؟
ما می‌دانستیم که داریم فیلم حساسی می‌سازیم و بعضی‌ها را ناراحت می‌کند؛ چون خیلی‌ها حقیقت را دوست ندارند و ما این را پیش‌بینی کرده بودیم. مسیری که این فیلم در این سطح طی می‌کند این است که شما قبل از پخش وکیل می‌گیری، آنها چندین‌بار فیلم شما را می‌بینند، گزارش تهیه می‌کنند و می‌گویند که نقاط ضعف فیلم شما چیست، کجا ریسک برخورد قانونی دارد و... . نه فقط از نظر مصاحبه‌ها، بلکه از نظر استفاده از آرشیو و... فیلم ما قبل از پخش 3‌بار این مسیر را طی کرد و از آن سربلند بیرون آمد. ما با این پشتگرمی، فیلم را پخش کردیم، اما این را پیش‌بینی کرده بودیم؛ مخصوصاً صحنه‌های حساس نورمن داربی‌شر را.
این قضیه هم‌اکنون قرار است از چه طریقی حل شود؟ آیا دادگاهی حقوقی در پیش دارید یا قرار است مصالحه‌ای صورت پذیرد؟
ما در فیلم به ‌هیچ‌وجه دست نخواهیم برد و این به دادگاه هم نخواهد رسید؛ چون وکلای ما براساس قانون اطمینان دارند که ادعای عوامل پایان امپراتوری مبنای قانونی ندارد. یکی از مهم‌ترین شرایط شروع مرحله قانونی، شکایت رسمی است. خب، افتتاحیه فیلم ما در انگلیس در پنجم اکتبر ۲۰۱۹ در جشنواره فیلم لندن بود. الان هفتم نوامبر ۲۰۲۰است و این دوستان هنوز شکایتی به دادگاه ندادند و دیگر نمی‌توانند این کار را بکنند؛ چون مهلت این کار تا حداکثر یک سال بعد است. ما چندین بار قبل از پخش فیلم از این دوستان دعوت کردیم که برای دیدن کودتای ۵۳ بیایند، ولی هر بار به هر دلیل این کار را نکردند. 
آیا فیلم را به جشنواره «سینما حقیقت» فرستاده‌اید؟
بله، تا زمان پخش در جشنواره سینماحقیقت مشکل این فیلم حل خواهد شد، اما تنها چیزی که دل مرا می‌شکند، این است که چند روزنامه‌نگار ایرانی به این دوستان ملحق شده‌اند برای کوبیدن فیلم؛ بدون اینکه به تمام مدارک، واقعیت‌ها و اطلاعات دسترسی داشته باشند و این واقعاً باعث تأسف است.



 مکث
از پخش فیلم بدون اجازه شما در فضای مجازی هم بگویید؟


خیلی باعث تأسف است. وقتی می‌بینم مردم این فیلم را بدون کیفیت مناسب و زیرنویس، غیرقانونی از سایت‌های مختلف پخش می‌کنند و این دزدی است. می‌دانم در ایران کپی‌رایت ارزش ندارد، اما بیایند به تاریخ ایران احترام بگذارند و با رضایت و اجازه کارگردان پخشش کنند. فیلم به‌زودی با زیرنویس فارسی و با کیفیت عالی برای دسترسی قانونی در اختیار مردم قرار خواهد گرفت. امیدوارم این یکی، دو‌ماه آینده را هم شکیبایی کنند؛ چون حقشان است که فیلم را با بهترین کیفیت ببینند. اصل کار ما گرفتن اقرار رسمی از دولت انگلیس برای نقشش در کودتاست و این مهم‌ترین چیزی است که باید برایش تلاش شود.