چهره اول
مرجعی از عراق
درگیری آیت‌الله‌سیدمحسن حکیم با حزب بعث
سیدمحمد حسین محمدی
بدون شک باید او را مشهورترین مرجع عرب‌زبان سده اخیر دانست. با اینکه عراق، پرورشگاه روحانیون و زادگاه مراجع تقلید شیعه بود اما بیشتر این مراجع و طلاب، اصل و نسبی ایرانی داشتند. بنابراین مرجعیت یک روحانی عرب‌زبان، اتفاقی نبود که متداول باشد. آشنایی آیت‌الله سیدمحسن حکیم با فضای اجتماعی عراق و تبار عربی‌اش سبب شد تا او برخلاف مراجع هم‌عصرش، بیش از پیش به جامعه عراق توجه داشته باشد. آیت‌الله حکیم با مشورت‌های آیت‌الله محمدباقر صدر توانست، ساختار نسبتاً منسجمی را در حوزه‌های علمیه برقرار کند. او با بها‌دادن به طلاب جوان و اعزام آنها به نقاط مختلف توانست برای نخستین بار به شکل منسجم سیستم وکالت را راه‌اندازی کند؛ سیستمی که تا به امروز نیز در حوزه‌های علمیه کاربرد داشته و متداول است. آیت‌الله سیدمحسن حکیم با مشاوره‌های آیت‌الله محمدباقر صدر، نهادی را با عنوان «جماعه العلما» تأسیس کرد. جماعه العلما را شاید بتوان نمونه‌ای اولیه از چیزی بدانیم که امروز در ایران با عنوان «جامعه مدرسین» می‌شناسیم. آیت‌الله حکیم با تشکیل و سازمان‌دادن این نهاد، بخشی از فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی‌اش را در قالب همین نهاد پیش می‌برد. فتوای معروف «الشیوعیه کفر و الحاد» در رد افکار کمونیستی، یکی از بیانیه‌های همین جماعه‌العلما بود. فعالیت‌های آیت‌الله حکیم ولی محدود به اینها نبود؛ مدارس و کتابخانه‌های بسیار مختلفی در سراسر عراق به نام او تأسیس شد، این مراکز فرهنگی، پایگاه‌هایی بودند که توانستند کلیدی‌ترین نقش را در گسترش و محبوبیت حزب الدعوه ایفا کنند. هرچند سیدمحسن حکیم هیچ‌وقت رسماً عضو حزب الدعوه نبود اما طلبه‌هایی که به مناطق مختلف می‌فرستاد و مدارس و کتابخانه‌هایی که تأسیس کرده بود همه و همه در خدمت حزب الدعوه بودند.
موفقیت‌های حزب الدعوه و جماعه‌العلما و شکست نسبی کمونیسم سبب شد تا حزب بعث احساس شکست بکند. عوامل حکومت بعث به منزل او در کاظمین حمله کردند، فرزندش سیدمهدی را به اتهام جاسوسی دستگیر کردند و اتهام جاسوسی او را در رادیو عراق خواندند. فشار حزب بعث توانست آیت‌الله حکیم را از پای دربیاورد؛ او از کاظمین به نجف برگشت و تا سال1349 که فوت کرد در را روی حتی بسیاری از نزدیکانش بست. خط فکری او ولی از طریق مهم‌ترین شاگرد و همراهش شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر ادامه پیدا کرد و تحولات دیگری را در عراق سال‌های بعد رقم زد.
