40 سال فهرست‌نویسی

  سیدمحمد حسین محمدی  

جد بزرگش با همراهی منوچهرخان معتمدالدوله، نخستین چاپخانه ایران را تأسیس کرد. جدکوچک‌ترش روحانی بود و پدرش نیز در شمار روحانیون به‌شمار می‌رفت. خودش نیز راه و رسم پدر را پیش گرفت. درس‌های مقدماتی را در تهران و در مدرسه‌های مروی و دانگی به اتمام رساند. حوالی بیست‌وسه‌سالگی دلش هوای نجف را کرد و عازم عراق شد. سال‌های اقامتش در نجف، سال‌های شاگردی‌کردن نزد آخوند خراسانی و سیدکاظم یزدی بود. بعد از قریب 14سال به سامرا مهاجرت کرد و برای مدت 20سال پایگاهش را سامرا قرار داد.
سال‌های اقامت در سامرا، سال‌هایی بود که آقابزرگ تهرانی، تألیف کتاب «الذریعه» را آغاز کرد. مهم‌ترین اثر او «الذریعه الی تصانیف الشیعه» در حقیقت دایره‌المعارف کتاب‌شناسی شیعه بود که تا به امروز نیز عنوان بزرگ‌ترین دایره‌المعارف کتاب‌شناسی شیعه را با خود به همراه دارد. آقابزرگ برای نگارش این کتاب بیست‌وپنج جلدی، بارها و بارها از پایگاه اصلی‌اش سامرا خارج شد و به شهرها و کشورهای مختلفی همچون مصر، فلسطین، حجاز و سوریه سفر ‌کرد تا فهرستی از کتاب‌های کتابخانه‌های مختلف اسلامی تهیه کند. چنان‌که گفته‌شده است، یکی از انگیزه‌های اصلی آقابزرگ تهرانی برای تألیف این کتاب، محتوای کتاب در «تاریخ آداب اللغه العربیه» نوشته جرجی زیدان بود. جرجی زیدان در کتابش به نقش محدود شیعیان در شکل‌گیری فرهنگ اسلامی اشاره‌کرده بود و آقابزرگ نیز در واکنش به این مطلب، حدود40 سال از عمرش را صرف فهرست‌نویسی بیش از 50هزار عنوان کتاب تألیفی از علمای شیعه کرد.
آقابزرگ تهرانی، در سال1348 شمسی از دنیا رفت. نماز او توسط آیت‌الله خویی خوانده شد. او را مطابق وصیتش در کتابخانه شخصی‌اش در نجف اشرف به خاک سپردند.