نشان ولایتعهدی امام‌رضا ع

پرنیان سلطانی



حدود 1200‌سال پیش، همزمان با پذیرش سمت ولایتعهدی از سوی امام رضا(ع)، مامون، خلیفه عباسی، دستور داد تا سکه‌هایی به همین مناسبت ضرب شود. سکه‌هایی از جنس طلا و نقره که چند تای آنها با گذر از هزارتوی تاریخ صحیح و سلامت به امروز رسیده‌اند. 2تا از این سکه‌ها که یکی از آنها طلا و دیگری نقره است و هر دو در سمرقند ضرب شده‌اند، در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شوند. سکه‌هایی که روی آنها نام امام علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) درج شده و نشانی از مکان و زمان ضرب‌شان دارند. در این گزارش سری به این موزه زده‌‌ایم تا با همراهی مهدی یساولی، مدیر روابط عمومی موزه ملک و پژوهشگر تاریخ، بیشتر درباره این سکه‌های منحصر به‌فرد بدانیم. سکه‌هایی از دوره اسلامی که شاید بیش از هر قوم و ملت دیگری، برای ما ایرانی‌ها ارزشمند باشد که افتخار میزبانی هشتمین امام شیعیان را داریم.

سکه‌های ولایتعهدی امام‌رضاع
در سال 201هجری قمری، یعنی بیش از 1200سال پیش، مأمون خلیفه عباسی برادرش مؤتمن را از ولایتعهدی عزل کرد و با آوردن امام رضا(ع) از مدینه به خراسان، در 7رمضان همان سال او را ولیعهد مسلمین نامید. همان روز هم دستور داد نام ایشان را روی سکه‌های طلا و نقره ضرب کنند و به این ترتیب سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع) شکل گرفتند.

ضرب در سال‌های 201تا 205
براساس اطلاعاتی که مهدی یساولی، مدیر روابط عمومی موزه ملک در اختیارمان قرار می‌دهد، سکه‌های مزین به نام امام رضا(ع) از سال 201 تا سال 205هجری قمری ضرب می‌شدند. این در حالی است که امام رضا(ع) در سال 203هجری قمری به ‌دست مامون به شهادت رسید؛ یعنی ضرب سکه‌های ولایتعهدی حتی تا 2سال بعد از شهادت امام رضا(ع) نیز انجام می‌شد. پژوهشگران تاریخ برای ادامه ضرب سکه ولایتعهدی امام رضا(ع) پس از شهادت ایشان به‌ دست مأمون عباسی، 2دلیل ذکر کرده‌اند؛ یکی اینکه این حرکت یکی از نمایش‌های مأمون برای نشان دادن علاقه‌اش به امام رضا(ع) بوده و دیگر اینکه قالب‌های این سکه‌ها در سال 203هجری ساخته شده بود و از آنجایی که نمی‌خواستند این قالب‌ها بدون استفاده بمانند، تا 2سال بعد نیز از آنها استفاده کرده و سکه ضرب می‌کردند.

ضرب در ضرابخانه‌های مختلف
اما اگر بخواهید درباره محل ضرب سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع) بدانید، باید بگوییم این سکه‌ها معمولا در ضرابخانه‌های مرو، سمرقند، محمدیه، اصفهان، نیشابور و فارس ضرب می‌شدند. به‌عنوان مثال این دو سکه ولایتعهدی به نمایش درآمده در موزه ملی ملک، ضرب شده در ضرابخانه سمرقند هستند.

درهم و دینار ولایتعهدی در موزه ملک
هم‌اکنون در ویترین سکه‌های موزه ملک، 2سکه ولایتعهدی امام رضا(ع) نمایش داده می‌شود که یکی از آنها نقره و دیگری طلاست. محمد نوروزی، راهنمای موزه درباره این سکه‌ها می‌گوید: «سکه‌های درهم و دینار ولایتعهدی امام رضا(ع) هر دو دقیقا مثل هم هستند؛ هم از نظر وزن و عیار و هم از نظر نوشته‌هایی که روی آنها درج شده است». او با اشاره به نام درهم و دینار ادامه می‌دهد: «از دوره ساسانیان در ایران، به سکه‌های نقره، درهم و به سکه‌های طلا، دینار گفته می‌شد که این واژه‌ها به هیچ عنوان عربی نیستند. درهم برگرفته از واژه «دراخما» و دینار مشتق شده «دیناروس» است که هر دو رگ و ریشه‌های یونانی دارند. اما این نام‌ها رفته‌رفته به تمامی سکه‌های دوران اسلامی تعلق گرفت و بعدها وارد زبان عربی شد».

سکه‌هایی که با چکش ضرب شده‌اند
درباره چگونگی ضرب سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع) نیز از نوروزی، مدرس تاریخ و راهنمای موزه می‌پرسیم که پاسخ می‌دهد: «از زمان ضرب نخستین سکه‌ها در سرزمین لیدی واقع در غرب ترکیه امروزی تا دوره ناصرالدین شاه قاجار، تمام سکه‌ها با ضرب دستی یا ضرب چکش ساخته می‌شدند. به این ترتیب سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع) نیز به همین شیوه ضرب شده‌اند».

درج محل و سال ضرب بر پشت سکه
اما در پشت این سکه‌ها علاوه بر درج 4سطر «لااله‌الا‌الله وحده لا شریک له / المشرق»، در حاشیه داخلی و خارجی پشت سکه، سال ضرب و محل ضرب آن درج شده است. به‌عنوان مثال در حاشیه داخلی دایره پشت سکه‌هایی که در موزه ملی ملک نگهداری می‌شوند، نوشته شده: «بسم‌الله ضرب هذا الدرهم بسمرقند سنه اثنین و مأتین». متن حاشیه خارجی پشت سکه هم این متن است: «لله الامر من قبل و من بعد و یومئذٍ یفرح المومنون بنصرالله». به این ترتیب از اطلاعات درج شده در پشت سکه‌های ولایتعهدی متوجه می‌شویم که سکه‌های موجود در موزه ملک در سال 202 هجری قمری و در سمرقند ضرب شده‌اند.

جزئیاتی درباره سکه‌های ولایتعهدی امام رضاع
مهدی یساولی، پژوهشگر تاریخ و مدیر روابط عمومی موزه ملک با اشاره به جزئیات سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع) می‌گوید: «وزن هر کدام از این سکه‌ها 2.80گرم و قطر آنها 2.6سانتی‌متر است». سکه درهم (نقره) ولایتعهدی امام رضا(ع) با شماره  85 و سکه دینار (طلا) ولایتعهدی با شماره198 در موزه ملک به ثبت رسیده است.


نگاهی به متن روی سکه‌ها
روی سکه ولایتعهدی امام رضا(ع)، 7سطر به خط کوفی درج شده که با نام خدا آغاز شده و بعد از نمایش سلسله مراتب جهان اسلام در آن زمان، به نام کسی که با کوشش او این سکه درج شده، ختم می‌شود. این 7سطر به این ترتیب است:‌ «الله / محمد رسول‌الله / المأمون خلیفه‌الله / مما امر به الامیرالرضا / ولیعهد مسلمین علی‌بن‌موسی / بن علی‌بن‌ابیطالب / ذوالریاستین». یعنی بعد از نام خدا و رسول‌الله(ص)، نوبت به نام مأمون می‌رسد که در آن زمان خلیفه بود. اینطور که در ادامه سطرهای سکه درج شده، مأمون به امیری امام رضا(ع) امر کرده و به این ترتیب همراه با نام مبارک علی‌بن‌موسی(ع)، ولیعهد مسلمین  آمده است. نام ذوالریاستین هم که در پایان سطرهای سکه آمده به این معناست که این سکه به کوشش ذوالریاستین فضل‌بن‌سهل، وزیر ایرانی مأمون ضرب شده است. در حاشیه روی سکه نیز می‌توانید این عبارت را که بخشی از سوره توبه است، ببینید: «محمد رسول‌الله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی‌الدین کله و لو کره المشرکون».

بی‌نظیر در تاریخ پانصدساله عباسی
شاید برایتان جالب باشد بدانید سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع) در طول تاریخ پانصدساله عباسیان بی‌نظیر هستند. براساس تحقیقات و پژوهش‌های باستان‌شناسان، سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع) از لحاظ خط و مطالب موجود بر پشت و روی‌شان، جزو زیباترین سکه‌های ضرب شده در تاریخ پانصدساله عباسیان به‌حساب می‌آیند که نمی‌توان نظیری برایشان درنظر گرفت.

بازدید از سکه‌های ولایتعهدی در موزه ملک
سکه‌های درهم و دینار ولایتعهدی امام رضا(ع) این روزها در تالار سکه‌های کتابخانه و موزه ملی ملک در نمایش است. اگر چه هم‌اکنون به‌دلیل شیوع ویروس کرونا، امکان بازدید از موزه‌ها وجود ندارد، اما به محض بازگشایی این مراکز فرهنگی می‌توانید با مراجعه به موزه مرحوم حاج‌حسین‌آقا ملک، واقف نام‌آشنای ایرانی، از این سکه‌ها بازدید کنید. این موزه علاوه بر در اختیار داشتن سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع)، حدود 3هزار قطعه سکه از ادوار مختلف تاریخ دارد که وجود همین سکه‌ها باعث شده موزه ملک جزو یکی از 5گنجینه مهم و شناخته شده سکه در ایران قرار بگیرد. بازدید از کتابخانه و موزه ملی ملک در روزهای بعد از کرونا از شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8:15 تا 14:45و در روزهای پنجشنبه از ساعت 8:15 تا 15:15 امکانپذیر است. کتابخانه و موزه ملی ملک در میدان امام خمینی (ره)، سر در باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق) قرار دارد.

بازماندگان فلزی تاریخ
اشیای مختلفی از گذشتگان به‌دست ما رسیده که نمایشگر نوع پوشاک، شکل جنگ‌افزارها و آداب و رسوم جوامع مختلف به شمار می‌آیند. ازجمله این اشیا می‌توان به ظروف سفالی، وسایل چوبی، اسکلت انسان‌ها و... اشاره کرد. اما در میان این یادگاری‌های ارزشمند، بی‌شک هیچ شیئی به اندازه سکه در مطالعات باستان‌شناسی مفید واقع نمی‌شود؛ چرا که سکه‌ها به‌دلیل ساخته شدن از فلزاتی مانند طلا، نقره، مس و برنز، بسیار مقاوم‌تر از دیگر یافته‌های باستان‌شناسی هستند و به همین دلیل سالم‌تر باقی مانده‌اند. درواقع این قطعات مدور، خودشان را از هزارتوی تاریخ به ما رسانده‌اند تا روایتگر داستان‌های گذشتگان باشند. به‌خصوص اینکه سکه‌ها کمی بعد از شکل‌گیری‌شان، به‌مرور زمان علاوه بر کارکرد اقتصادی، کارکردهای سیاسی، مذهبی و عقیدتی هم گرفتند تا جایی که حکم پرچم را برای کشورها ایفا کرده و به نخستین رسانه‌های هر کشوری تبدیل شدند. سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع) هم دقیقا چنین کارکردی داشتند؛ جدا از اینکه نوعی اعلام عمومی ولایتعهدی هشتمین امام شیعیان به‌حساب می‌آمدند، نشانگر سلسله مراتب جهان اسلام در دوره خلافت عباسیان و سرزمین‌هایی هستند که در آن روزگار سکه ضرب می‌کردند.

از کارکرد اقتصادی تا مسائل عقیدتی و سیاسی
این درست است که سکه‌ها در ابتدا کارکردی صرفا اقتصادی داشته و فقط وسیله‌ای برای مبادلات به ‌حساب می‌آمدند، اما به‌مرور زمان کارکرد رسانه‌ای نیز به کارکرد اصلی‌شان اضافه شد و جایی برای نمایش مسائل عقیدتی و سیاسی مردمان یک سرزمین به‌حساب آمد. به‌ عنوان مثال در زمان حکومت ساسانیان بر کشور، روی سکه‌ها نقش آتشدان شکل گرفت که به‌نوعی نمایشگر قدر و ارزش آتش برای ایرانی‌ها بود. یا در دوره صفویان که مذهب تشیع رسمیت یافت، روی سکه‌ها عبارت «اشهد ان علی ولی‌الله» و نام امامان دیگر درج شد. بنابراین اینطور می‌توان گفت که ضرب سکه‌های ولایتعهدی امام رضا(ع) نیز در مسیر همین تغییر کاربرد سکه‌ها از کاربردی صرفا اقتصادی به کارکرد رسانه‌ای آنها شکل گرفت.


سکه‌های اسلامی چطور شکل گرفتند؟
سکه‌های ایرانی را می‌توان به 2دوره شاخص پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم کرد. سکه‌های پیش از اسلام معمولاً نقشی از پادشاهان داشتند و بعدها به مرور زمان در پشت آنها نقش‌هایی از رسم و رسوم و اعتقادات ایرانی‌ها هم نقش بست. اما با ظهور اسلام در ایران، شکل سکه‌ها به‌کلی دستخوش تغییر شد و از تصویر پادشاهان به نوشته‌ها و واژه‌های اسلامی تغییر شکل داد. این تغییر درست از سال 31هجری قمری به‌وجود آمد. در این دوره، سکه‌های ساسانی نقش یزدگرد سوم یا خسروپرویز را داشته و تمام خصوصیات سکه‌های ساسانی را دارا بودند، اما در حاشیه خارجی این سکه‌ها واژه‌هایی به خط کوفی مانند «بسم‌الله» و «جَیِّد» اضافه شد. رفته‌رفته پس از سال 31هجری قمری، عبارات و شعارهای اسلامی دیگری روی سکه‌ها نقش بست. ازجمله شعارهایی مانند «بسم‌الله ربی»، «الله‌اکبر»، «ربی‌الله»، «الله»، «محمد» و.... به این سکه‌ها که بیشتر رنگ و بوی اسلامی داشتند، سکه‌های عرب ساسانی گفته می‌شد. این در حالی است که با روی کار آمدن معاویه و به‌دست گرفتن سرزمین اسلامی، نام او جانشین خسرو پرویز روی این سکه‌ها شد. تا اینجا سکه‌ها تلفیقی از تصویر پادشاهان و شعائر اسلامی بود. اما از سال 77قمری به بعد، سکه‌ها بدون تصویر پادشاهان ضرب شده و فقط دارای عبارات اسلامی به خط کوفی بودند. نخستین سکه بدون تصویر در دوره عبدالملک بن مروان خلیفه اموی ضرب شد و به این ترتیب ضرب سکه به سبک عرب ساسانی رسما منسوخ شد. یکی از زیباترین و منحصر به فردترین سکه‌های این دوران، سکه ولایتعهدی امام رضا(ع) است که بدون تصویر و صرفا با شعائر اسلامی ضرب شده است. بعدها نیز نخستین سلسله حاکمان ایرانی دوره اسلامی، یعنی سلسله طاهریان و صفاریان، همین رویه را در پیش گرفتند و با ضرب سکه‌های بدون تصویر، حیات سکه‌های اسلامی با شعائر اسلامی را ادامه دادند. با این تفاوت که در این دوره نام پادشاهان هم در حاشیه سکه‌ها ضرب می‌شد. کمی بعد در حکومت آل بویه، لقب شاهنشاه هم روی سکه‌ها درج می‌شد، اما آنچه مسلم است این است که تا این دوره سکه‌های بدون تصویر، تنها سکه‌های رایج کشور بودند. اما هر چه به حکومت‌های متاخرتر می‌رسیم، شکل و شمایل سکه‌های اسلامی هم دستخوش تغییر می‌شوند؛ به‌عنوان مثال نقوشی مثل شیر، خورشید، پرندگان، کمان و گنبد و گلدسته هم روی سکه‌ها به چشم می‌آیند و اسامی 12امام یا چند تن از ائمه هم به دیگر عبارت‌های اسلامی اضافه می‌شود. به هر حال سکه‌های خطی و بدون تصویر با همه تغییر و تحولات‌شان تا زمان سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار معمول بود و بعد از آن رفته‌رفته جایشان را به سکه‌هایی با عکس پادشاهان کشور، نمادهایی از ایران و طرح‌های مختلف دادند.