یادداشت
مهرگان و موسیقی مهرگانی
کیوان پهلوان- نویسنده و پژوهشگر موسیقی
مهرگان یا جشن مهر یکی از مراسم و جشن‌های ایرانیان بوده‌است که در مهر روز از‌ماه مهر برگزار می‌شود. این‌جشن در روزهای آغازین فصل پاییز برگزار می‌شود. مردم ایران از هزاره دوم پیش از میلاد آن را جشن می‌گیرند. مهرگان نیز همانند نوروز با آیین یگانه و آداب و رسوم ویژه برگزار می‌شود. مهر یا میترا در زبان فارسی به‌معنای «فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» است و ضد‌د روغ، دروغ‌گویی، پیمان‌شکنی و نامهربانی کردن است. فلسفه جشن مهرگان سپاسگزاری از نعمت‌ها و استوار کردن دوستی‌ها و مهرورزی میان انسان‌هاست. بسیاری واژه مهر را «عشق، دوستی» معنا می‌کنند نه «پیمان و قرارداد» زیرا آنچه میان روابط خانوادگی معنا دارد «عشق، دوستی» است و نه «پیمان و قرارداد». مهر به‌معنای فروغ و روشنایی نیز به‌کار رفته‌است و در نخستین سده میلادی میترائیسم در سراسر روم گسترش یافت. دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و اصولاً نامگذاری نخستین‌ماه فصل پاییز به نام مهر، در این است که در دوره‌هایی از دوران باستان و ازجمله در عصر هخامنشی، آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده‌است و از همین روی نخستین‌ماه سال را به نام مهر منسوب کرده‌اند.
تثبیتِ آغاز سال نو در هنگام اعتدال پاییزی با نظام زندگی مبتنی بر کشاورزی ایرانیان بستگی کامل دارد. می‌دانیم که سال زراعی از اول پاییز آغاز و در پایان تابستان خاتمه می‌پذیرد. قاعده‌ای که هنوز هم در میان کشاورزان متداول است و در بسیاری از نواحی ایران جشن‌های فراوان و گوناگونی به مناسبت فرارسیدن مهرگان و پایان فصل زراعی برگزار می‌شود. مهرگان همچنین دارای سه بُعد طبیعی، اسطوره‌ای و دینی است.
مهرگان طبیعی: مهرگان همچون نوروز دارای اعتدال کیهانی است. اندازه شب و روز در مهر برابر می‌شود و شاید از همین رو این‌ماه را به نام مهر که ایزد داوری و عدالت و دادگستری است گذاشته‌اند. همچنین حاکمان در این زمان خراج و مالیات را از مردم می‌ستاندند و از این‌رو برای دولت‌های عرب و ترک و مغول که بر ایران چیره شده و با فرهنگ آنان بیگانه بودند هم مهرگان رسمیت داشت. برخی بر این باورند که در دوره‌هایی نوروز ایرانی، نوروز پاییزی بوده‌است و نوروز بهاری سپس بر آن غلبه یافته‌است.
مهرگان اسطوره‌ای: ابوریحان‌بیرونی در التفهیم می‌نویسد: «مهرگاه، شانزدهم روز است از مهرماه و نامش مهر، اندرین روز، افریدون ظفر یافت بر بیورسب جادو، آنک معروف است به ضحاک، و به کوه دماوند بازداشت؛ و روزها که سپس مهرگان است همه جشنند، بر کردار آنچ از پس نوروز بود...»
مهرگان دینی: کومون، خاورشناس و دانشمند بلژیکی در کتاب خود «آیین میترا» چنین می‌گوید: «... بدون تردید، جشن مهرگان که در کشورهای روم باستان، روز پیدایش خورشید نامیده می‌شد و آن را «سل ناتالیس این وکتی»؛ یعنی «روز زایش خورشید شکست ناپذیر» می‌گفتند، به بیست و پنجم‌ماه دسامبر کشیده شد و شماری زیاد از عیسویان پیش از عیسی مسیح به آیین مهرپرستی گرویدند و پس از گسترش دین مسیح دراروپا، روز زایش مسیح قرار داده شد. چون عیسویان نمی‌خواستند این روز را جشن بگیرند، به نام‌زاده شدن عیسی جشن گرفتند.»
آنگونه که از مجموع منابع موجود است، مردمان در این روز تا حد امکان با جامه‌های ارغوانی (یا دست‌کم با ارائه‌های ارغوانی) بر گرد هم می‌آمده‌اند؛ در میانِ خوان یا سفره مهرگانی که از پارچه‌ای ارغوانی رنگ تشکیل می‌شد، گل «همیشه شکفته» می‌نهادند و پیرامون آن را با گل‌های دیگر آذین می‌کردند. در پیرامون این گل‌ها، چند شاخه درخت گز یا هوم می‌نهادند و گونه‌هایی از میوه‌های پاییزی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه می‌شد. آنان سرودهایی از مهریشت را با آواز می‌خوانده و اَرْغُـشت می‌رفته‌اند (می‌رقصیده‌اند). شعله‌های آتشدانی برافروخته پذیرای خوشبویی‌ها (مانند اسپند و زعفران و عنبر) می‌شد و نیز گیاهانی چون هوم که موجب خروشان شدن آتش می‌شوند. بهرام فره وشی از برگزاری مهرگان به‌عنوان جشنی خانوادگی، در بین زرتشتیان یزد و کرمان و نیز «از آیین قربانی کردن گوسفند، در برخی از روستاهای زردشتی نشین یزد، برای ایزد مهر» خبر می‌دهد.
خلف تبریزی در برهان قاطع برای یکی از مقام‌ها و لحن‌های موسیقی سنتی ایران نام «موسیقی مهرگانی» را آورده است، که گمان می‌رود در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه‌ای نواخته می‌شده که اکنون از آن آگاهی نداریم. همچنین در میان دوازده مقام نام‌برده شده در کتاب «موسیقی کبیر» ابونصر فارابی، مقام یازدهم با نام مهرگان ثبت شده‌است، و نیز نظامی گنجوی در منظومة خسرو و شیرین نام بیست و یکمین لحن از سی لحن نامبردار شده را «مهرگانی» نوشته‌است.
در همینه زمینه :