سال‌های تحول در طراحی گرافیک

 معراج قنبری 

طراحی گرافیک در ایران - به معنای امروزی‌اش- تاریخی فراتر از دو قرن دارد؛ از ورود صنعت چاپ تا انتشار نخستین روزنامه، سرلوح‌ها و کتب چاپ‌ سنگی، اعلان‌های سیاسی روزگار مشروطه، اعلان‌های تئاتر و دیوارکوب‌های سینمایی. مدرنیزه کردن ایران از همان سال‌های کشاکش تعویض دو سلسله آغاز شد و رفته‌رفته با بیشتر شدن قدرت رضاشاه و مستحکم شدن حکومت پهلوی، جدی‌تر شد. بعد از تحول‌های سیاسی، جامعه‌ ایران از دو منظر فرهنگی و اجتماعی نیز در حال دگرگون شدن بود. نوگرایی به‌نوعی عبور از سنت‌های گذشته و آشنا برای مردم و گرایش به رفتارهای متفاوت و جدید بود. نخستین نشانه‌های نوجویی‌های فرهنگی و هنری را نیز می‌توان در همان نخستین سال‌های حکومت پهلوی بررسی کرد. ورود و شروع به‌کار طراحان مهاجر ارامنه و روس در تهران، نقش طراحی گرافیک را جدی‌تر کرد. با این همه اما طراحی گرافیک ایران در فاصله‌ دو جنگ جهانی، مسیری بسیار آهسته را طی کرد. تغییر سلسله، جنگ جهانی، اشغال ایران  توسط متفقین و شرایط خاص کشور، اجازه‌ پیشرفت و تحول به چنین حوزه‌‌ای را نمی‌داد. پس از اشغال ایران در شهریور 1320، سال‌های بلاتکلیفی و آشوب آغاز شد. شرایط اقتصادی ایران رونق قابل توجهی نداشت. مسائل مرتبط با تولید و اقتصاد، از جمله تبلیغات و طراحی گرافیک نیز جایگاه مشخصی نداشتند. این سال‌های پرهیجان و شرایط دگرگون شده‌ ایران تا سال‌های پس از جنگ دوم جهانی ادامه داشت. نیمه‌ دوم این دهه، سال‌های واردات و رواج کالاهای خارجی در ایران بود. رفته‌رفته با آرام‌تر شدن فضای کشور، شرایط برای نمایان شدن جنبه‌های مختلف طراحی گرافیک بازتر شد. در کنار اینها، افزایش تعداد نشریه‌ها، شروع دوباره‌ فیلم‌سازی، آغاز فعالیت‌ موسسه‌های انتشاراتی، ورود سیستم حروف‌چینی ماشینی، استفاده از سیستم‌های مونوتایپ و لاینوتایپ، تصویرگری کتاب‌های کودک و بیشتر و جدی‌تر شدن فعالیتِ‌ طراحان مهاجر را نیز اضافه کنید. سال‌های نزدیک به دهه 1330 دوره‌ای خاص برای آزادی‌های سیاسی و فکری بود و به‌موجب آن فعالیت‌هایی مانند طراحی گرافیک نیز دستخوش تحول شد. این دوره‌ زمانی، یک نوع بی‌ثباتی مابین حرکت از یک ثبات اولیه به یک ثبات ثانویه بود. بعد از کودتای 1332 سیاست‌های اقتصادی ایران در جریان ارتباط با کشورهای اروپایی و آمریکا تغییر کرد. صادرات نفت، واردات کالا و شروع فعالیت‌های شرکت‌های خارجی در ایران و از طرف دیگر آزادی‌های فکری و اجتماعی، ساختار زندگی مردم را دگرگون کرد. از سوی دیگر تاسیس سازمان چاپ افست در سال 1335، برای فعالان حوزه نشر و گرافیک نویدبخش روزگاری خوش بود. این زمینه‌سازی‌ها، تاسیس‌ها و شروع کردن‌ها، در دهه‌های 1340 و 1350 حاصل داد و بیش از پیش خود را نمایان کرد. سال‌های دهه‌ 1330 دورانی بود که تمام مظاهر تجسمی و تصویری در پی تجربه‌اندوزی در زمینه‌های مختلف بودند. دهه 1340 از نظر تحول‌های سیاسی، اجتماعی و نوسازی فرهنگی، در تاریخ ایران از اهمیت بسیاری برخوردار است. از شاخص‌ترین این تحول‌ها می‌توان به توسعه‌ شهرنشینی و افزایش تولید داخلی اشاره کرد. به‌وجود آمدن ابزار و امکان‌های جدید برای تبلیغات، موجب نیازِ بیشتر به طراحی گرافیک شد. گرافیک در این دهه تکامل بیشتری پیدا کرد و رفته‌رفته به رشته‌ مستقلی تبدیل شد. دگرگونی‌های این حوزه در این دهه بسیارند، اما در اینجا باید به تاسیس هنرکده‌ هنرهای تزئینی (دانشگاه هنر) و بعدتر ایجاد رشته‌ گرافیک در دانشکده‌ هنرهای زیبا (دانشگاه تهران) اشاره کرد. یکی از دیگر دلایل مهم‌، بازگشت طراحان تحصیل‌کرده در اروپا به ایران بود. با تاسیس رشته گرافیک و آشنایی دانشجویان با اصول و مبانی این هنر جدید، طراحی آثار نمودی دیگر پیدا کرد. کم‌کم نقاشان جای خود را به طراحان آموزش دیده دادند و طراحی گرافیک به استقلال رسید. در آغاز دهه‌ 1340، رشد چشم‌گیر کیفیت در طراحی گرافیک ایران دیده می‌شود. کامران افشارمهاجر در کتاب «تاریخ طراحی گرافیک ایران» می‌نویسد: «اوضاع اجتماعی و اقتصادی از آغاز دهه‌ 1340 با بالارفتن قیمت نفت و در نتیجه رشد ناگهانی درآمد سرانه در ایران، توسعه‌ای پیوسته و ادامه‌دار در وضعیت اقتصادی ایران رخ داد و همین تغییر اوضاع اقتصادی، عامل اصلی تغییر ساختارهای اجتماعی هم شد.
 در مورد جنبه‌های فرهنگی هم می‌توان گفت، با اینکه تنوع فرهنگی حاصل از این پیشرفت‌ها از مشخصه‌های بارز فرهنگ در این سال‌ها بوده است، ولی نهال نوپای فرهنگ مدرن با گفتمان سطحی و نابخردانه ضدغربی در تضاد بود. کارگزاران فرهنگی خواستار نوعی هنر رسمی بودند که هم به اصطلاح مدرن باشد و هم دارای شناسنامه ایرانی؛ اما برایشان مطرح نبود که هنر مورد نظر چگونه مدرن باشد و در عین حال چگونه ایرانی هم باشد.» روند پیشرفت و تکوین جنبه‌های مختلف طراحی گرافیک نوین ایران ادامه یافت و در این بین تهران حکم یک پایگاه و مرکز اصلی را داشت. در این پرونده طراحی گرافیک ایران را در دهه  1340، به‌ طور اجمالی و مصور مرور کرده‌ایم.