سنت و خراسان

علی‌اکبر شیروانی 

ابتدای دهه40، در امتداد سنت بازگشت، محمود دولت‌آبادی با کوله‌باری از خراسان، داستان‌نویسی را آغاز کرد. از سوی دیگر، دولت‌آبادی همزمان در تئاتر مشغول بود و با نمایشنامه‌ها و فیلمنامه‌ها سروکار داشت و از همان آغاز راه، زبانش آشکارا نمایشی بود. زبان نمایشی، خصیصه‌ای هماهنگ با داستان‌نویسی مدرن و شهری بود، اما او در مضمون به سوی دستمایه‌های مدرن نرفت و بیشتر به فضای روستایی پرداخت. کمتر داستان‌نویسی جسارت‌های فرمی دولت‌آبادی را داشته‌ است، اما در تضاد با این جسوری، نثرش محتاط و محافظه‌کار بود و باقی ماند. به‌نظر می‌رسد نویسنده‌های ایرانی میل این‌چنینی در جمع نقیضه‌ها نداشتند و اقبال به کارهای دولت‌آبادی، بسیاری را به این سمت‌وسو کشاند. ویژگی‌های زبانی دولت‌آبادی متر و معیاری شد برای کسانی که به فخامت نثر می‌اندیشیدند، سنت را می‌جستند، کلاسیک‌های زبان فارسی را پاس می‌داشتند و چارچوب‌های زبانی را گرامی‌ می‌داشتند و نه به فرهنگستان زبان گران می‌آمد و نه صدای سنت‌شکنان را در می‌آورد.
«مرحب برای یک لحظه لال شد. حرفی نتوانست بزند. تلق و تلق رفتن گاری و پشت قوز کرده پیرمرد را نگاه کرد، تا دور شد و در پناه تپه... از چشم افتاد. پس رو به جمعیتی که جلوی کارخانه ایستاده بودند رفت و قاطی‌شان شد. همه‌جور آدمی توی‌شان بود. پیر، جوان، میانه‌سال، حتی جره. همه سینه به آفتاب داده، یا دست‌ها را زیر بغل‌هایشان زده و قوز کرده و روی پاهایشان تکان تکان می‌خوردند. هرچه بود آرام نداشتند. هم سردشان بود و هم دلواپس بودند. دلواپس اینکه بالاخره چه خواهد شد؟ لابد هرکسی زیر زبانش از خود می‌پرسید: من را انتخاب می‌کنند؟ و -لابد- هرکسی با خودش می‌گفت: آن لندهور را نگاه کن. به خیالش از هیکل درشت کار بیشتری هم ساخته است! نمی‌داند که کارگری به گردن‌کلفتی نیست. کارگر باید جوهر داشته باشد، نه گرم کردن!».