مروری بر نحوه شکل‌گیری یکی از محله‌های قدیمی‌های شهرری
باغ ملک باغ ندارد!
نوید فرجو
«باغ ملک» نام یکی از محله‌های قدیمی و تاریخی شهرری است که در نزدیکی حرم مطهر حضرت عبدالعظیم(ع) واقع شده و چگونگی پیدایش و شکل‌گیری آن برای خود حکایت جالبی دارد. پیدا کردن محله باغ ملک چندان دشوار نیست. اگر از سمت راست میدان مدرس و خیابان شهید دانش‌پور حرکت کنید، پس از کمی به کوچه باغ ملک می‌رسید. کوچه‌ای که سقاخانه قدیمی دارد و امتداد آن ما را به یکی از خیابان‌های اصلی محله باغ ملک می‌رساند. خیابان شهید فدایی، نخستین معبر پس از شکل‌گیری محله باغ ملک است که چندین مرتبه تغییرنام پیدا کرده است. خانه‌ها و آپارتمان‌های چند طبقه، لوکس و شیک جلوه خاصی به محله داده‌اند. سکونتگاه‌هایی که به مرور زمان طی چند دهه در محدوده تفرجگاه باغ ملک و کوره‌های آجرپزی اطراف بنا شده‌اند و اکنون همچون نگینی در دل محله‌ها می‌درخشند. تاریخچه شکل‌گیری این محله و تغییرات باغ ملک را از گذشته تا امروز بررسی می‌کنیم.
بافت مسکونی و تجاری محله باغ ملک به هم پیوسته و متراکم است. اکنون پس از گذشت سال‌ها از زمان شکل‌گیری این محله، دیگر فضای خالی و زمین دست نخورده‌ای باقی نمانده که مورد توجه سازندگان و بنگاه‌های مسکن قرار گیرد. از طرف دیگر نوسازی خانه‌های فرسوده و قدیمی و رونق آپارتمان‌سازی در گوشه و کنار محله باغ ملک باعث شده تا شهروندان تغییرات زیادی را در اطراف خود احساس کنند.
به گفته «احمد یگانه فر» ساکن باغ ملک، قدمت و سابقه شکل‌گیری این محله با تاریخچه تأسیس باغ صبا در شمیران برابری می‌کند. محله باغ ملک بیش از 30هزار نفر جمعیت دارد که‌درصدی از آنها را مهاجران خارجی از کشور افغانستان تشکیل می‌دهند. یگانه فرد که عمرش را در محله باغ ملک گذرانده، در زمینه تغییرات جمعیتی این قسمت از منطقه20 می‌گوید: «خیلی از ریش‌سفیدان و افراد بومی به یاد دارند که تا سال1320 تعداد خانوارهای ساکن در این محدوده حتی به 50نفر هم نمی‌رسید. شهروندان دیروز محله باغ ملک در زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها مشغول به کار بودند و در میان آنها تعدادی دامدار و دامپرور وجود داشت، اما اکنون در این محله تعداد مشاغل از حساب و کتاب خارج شده است.»
مشاغل و حرفه‌های موجود در محله باغ ملک را می‌توان به 2بخش سنتی و مدرن تقسیم‌بندی کرد. در کنار کافی‌نت‌ها و گیم نت‌ها با مشاغل سنتی و قدیمی از جمله؛ لحاف‌دوزی، قصابی، شکسته‌بندی و... مواجه هستیم که خواسته و نیاز اهالی را در مواقع ضروری تأمین می‌کنند.
این شهروند قدیمی محله باغ ملک درباره تأثیرگذاری برخی از مشاغل سنتی در رفاه و آسایش اهالی می‌گوید: «با اینکه این محله پرجمعیت و شلوغ شده، اما شهروندان از امکانات موردنیاز شهری از جمله بیمارستان، درمانگاه و کلینیک پزشکی محروم هستند. در کوچه و خیابان‌های محله باغ ملک چند مطب وجود دارد، اما اهالی از این وضعیت چندان راضی نیستند چراکه هزینه معاینه پزشکان خصوصی به مراتب بیشتر از مراکز دولتی است و به همین دلیل است که می‌بینید مشاغلی چون عطاری‌ها، فروشگاه‌های گیاهان دارویی و شکسته‌بندی‌های خانگی پرمشتری شده‌اند.»
گودال کوره‌پزخانه تا گود کشتی
یکی از جاده‌های قدیمی اطراف حرم حضرت عبدالعظیم(ع) که به داخل باغ ملک راه داشته، خیابان شهید محمد فدایی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به این نام مزین شده و پیش از این به نام‌هایی چون «سر کوره» مشهور بوده است. یکی از ریش‌سفیدان محله باغ ملک در این‌باره می‌گوید: «در فاصله بین خیابان‌های شهید فدایی، عاصی تهرانی و محدوده اطراف آن، چند کوره‌پزخانه و آجرپزی بزرگ وجود داشت. مساحت گودال و چاله کوره‌پزخانه‌های محله باغ ملک به اندازه‌ای بود که حدود 500کارگر در آن مشغول قالب‌گیری و پخت آجر، کوزه، قلک و... می‌شدند.»
پس از رونق ساخت‌وساز دراواخر دهه50 و بعد از آن، کوره‌های آجرپزی یکی پس از دیگری خاموش شده و از حرکت بازایستادند. نمونه آن کوره‌پزخانه‌های حاج «احمد قوه چی» از کوره‌داران معروف روزگار قدیم است که اکنون در محل این کوره‌پزخانه بازار میوه و تره‌بار، بوستان، مرکز تجاری و بافت مسکونی جایگزین شده و چهره دیروز محله را کاملاً تغییر داده است.
به گفته این شهروند قدیمی، گودال‌ها و چاله‌های کوره‌پزخانه‌ها با خاک و نخاله پرشده‌اند. تا زمانی که چراغ کوره‌پزخانه‌ها در این محدوده روشن بود، پهلوانان و کشتی‌گیران محلی برای تمرین و رزم از فضای داخل این گودال‌ها استفاده می‌کردند، چون امکانات ورزشی وجود نداشت. برای احیا و راه‌اندازی گود کشتی پهلوانان، فردی به نام «عبدالله زارع» هم زحمت زیادی کشیده بود. تعداد کشتی‌گیران و ورزشکاران در شهرری و محله‌های اطراف آن از جمله باغ ملک در گذشته آنقدر زیاد بود که در دوره‌ای اینجا را محله دوبندی‌ها (اصطلاحی در کشتی) می‌گفتند. اگر با شهروندان قدیمی محله در هر کوچه و خیابان صحبت کنید، آنها به راحتی می‌توانند یک تا 2نفر از کشتی‌گیران معروف قدیمی را نام ببرند.
پاسبانی اهالی در محله
در روزگار قدیم در اطراف محله باغ ملک چند باغ سرسبز و خرم وجود داشت که هرکدام برای خود صاحبانی داشتند. از جمله مالکان این باغ‌ها «آقا گل»، «حریری»، «معینی» و «جباری» بودند که باغ آقاگل در سمت راست خیابان شهید محمد فدایی قرار داشت. این باغ‌ها در فاصله کمی از یکدیگر قرار گرفته بودند و توسط باغبان‌ها و نگهبان‌های ساکن محله اداره می‌شدند و اکنون جز چند درخت کهنسال در کوچه و خیابان‌ها اثری از این باغ‌ها باقی نمانده است.
«اکبر دامغانی‌نژاد» یکی از ساکنان قدیمی محله باغ ملک درباره نخستین امکانات ایجاد شده در این بخش از شهرری می‌گوید: «حسینیه حضرت علی اکبر(ع) در محدوده زمین سبزی‌کاری باغ جباری، جزء اماکن مذهبی و قدیمی محله باغ ملک است. نخستین معبری که پس از سال1357 آسفالت شد، خیابان شهید محمد فدایی بود که اطراف آن چند خانه کوچک و بزرگ وجود داشت، اما اکنون حدود 350مغازه، فروشگاه و کوچه‌ها و پسکوچه‌های مختلف در اطراف آن دیده می‌شود.»
این شهروند قدیمی از امنیت محله باغ ملک چندان رضایت ندارد و در این‌باره می‌گوید: «در این محدوده کلانتری وجود ندارد. درحقیقت درچنین شرایطی نیروهای خودجوش مردمی از جمله بسیج وظیفه تأمین امنیت محله را برعهده گرفته‌اند که به هر حال نمی‌تواند جای خالی نیروی انتظامی را پر کند.»
دامغانی‌نژاد درباره چگونگی تأمین امنیت محله باغ ملک در روزگار قدیم می‌گوید: «وقتی جمعیت بسیار کم بود، تأمین امنیت محله به‌ویژه شب‌ها برعهده شبگردها بود. آنها افرادی بودند که به نوبت از محله پاسداری و نگهداری می‌کردند. ابزارکارشان فانوس نفتی و یک تکه چوب از درختان گردو و گاهی تفنگ سرپر بود. پاسبان‌های محلی در طول شب در محله گشت می‌زدند و امنیت محله را زیرنظر داشتند.»
