مأموریت ویژه بهبودیافته‌ها

زهرا جعفرزاده- روزنامه‌نگار

نمایشگر ساعت روی دقیقه 27می‌ایستد؛ 500سی‌سی در ظرف شیشه‌ای جمع شد. دستگاه سوت می‌کشد؛ یعنی پایان.
 از نیم‌ساعت پیش، داوود دراز کشیده و به رفت‌وآمد خون و مایع شفاف و دستگاه سفید جعبه‌ای‌شکل گوشه تخت نگاه می‌کند. مرد 58ساله در انتظار پایان کار است تا اتوبان همت را پایین برود به سمت اداره‌اش در خیابان انقلاب. یک سر شیلنگ زیر رگش پنهان شده و سر دیگر آن به دستگاه وصل است. لوله‌ها پرخون می‌شوند و سر می‌خورند به سمت دستگاه. از آنجا لوله دیگری به میدان می‌آید که مایع شفافی دارد؛ داروی ضدانعقاد است و در همسایگی‌اش لوله دیگری که به سرم می‌رسد، نشسته است. سوت دستگاه که بلند می‌شود، آقای محمدزاده، سوزن جیوه‌ای‌رنگ را آرام می‌کشد بیرون و پنبه‌ آغشته به الکل را می‌نشاند روی رگ زخم‌خورده. داوود دست راست را بالا می‌گیرد و پنبه را می‌فشارد. کار تمام است.
مرکز اهدای پلاسما بر اتوبان همت نشسته است. سازمان انتقال خون ایران، مرکز نوآوری را از اردیبهشت امسال، تغییر کاربری داد تا این بار، پلاسمای بهبودیافتگان کوویدـ 19را کیسه کند و بفرستد برای بیمارستان‌ها؛ برای درمان بیماران بدحالی‌که روی تخت‌ها در انتظار معجزه‌اند. این مایع زردرنگ، معجزه آنهاست. اردیبهشت‌ماه، نخستین‌باری بود که درباره اهدای پلاسما برای درمان کوویدـ 19در ایران صحبت شد. سازمان انتقال خون آن زمان، اعلام کرد که در دنیا مشخص شده پلاسمادرمانی روند بهبود این بیماران را سریع‌تر می‌کند.
داوود یک‌‌ماه و نیم پیش مبتلا شد. بیماری، خودش را با تنگی نفس و تب بالای 38درجه نشان داد. جواب آزمایشش که آمد، خانه‌نشین شد. همسر و دخترش هم مبتلا شدند و قرنطینه خانگی آنها از اوایل مرداد کلید خورد. او برای بازگشت به کار، به آزمایش منفی کوویدـ 19نیاز داشت. آزمایش را که گرفت، متوجه شد می‌تواند پلاسما اهدا کند. تا آن روز نمی‌دانست پلاسما چیست و به چه کار می‌آید. تلفن را برداشت و به سازمان انتقال خون تلفن کرد. از آنها شنید که پس از 28روز می‌تواند برای اهدا اقدام کند. منتظر نشست تا روز بیست‌وهشتم. داوود می‌گوید: وقتی روی تخت دراز کشیده بودم برای شروع کار، استرس زیادی داشتم. آقای محمدزاده که روند کار را توضیح داد، آرام گرفتم.
محمدباقر محمدزاده، کارشناس آزمایشگاه است و در 4ماه گذشته آنقدر برای اهداکنندگان پلاسما سوزن زده که رگ خواب سوزن‌های ایرانی را پیدا کرده است. تا قبل از این، سوزن‌ها وارداتی بودند و با تمام شدن موجودی، از سوزن‌های ایرانی استفاده می‌شود؛ سوزن‌های ضخیم‌تر و بدقلق‌تر. فائقه رزازیان، سوپروایزر مرکز نوآوری سازمان می‌گوید تمام تجهیزات و لوازمی که برای اهدای پلاسما و فریز کردن آن به‌کار می‌رود از قبل در اختیارشان بوده و با تمام شدن موجودی باید از منابع دیگر استفاده شود.
مرکز، یک سالن بزرگ دارد برای فریز پلاسما و یک اتاق کوچک 3تخته برای اهدای آن. نوبت‌دهی به مراجعه‌کنندگان از قبل انجام می‌شود. هر کدام سر ساعت مشخصی، اتوبان همت شرق را دور می‌زنند به سمت بلوار باریکی که آنها را به سازمان می‌رساند. گوشه حیاط سازمان انتقال خون، دالان کوچکی است که می‌رسد به مرکز. روند اهدای پلاسما درست مانند اهدای خون است؛ با همان محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها به اضافه سندی که نشان می‌دهد مراجعه‌کننده قبلا مبتلا بوده و با گذشت 28روز از بهبود برای اهدا آمده است. اهدا‌کننده پلاسما حداکثر می‌تواند 60ساله باشد و اگر اهدا‌کننده مستمر بوده تا 65سال هم می‌تواند اقدام کند. همه اینها در اتاق شیشه‌ای معاینه با فاطمه حسینی که پزشک است، در میان گذاشته می‌شود. مراجعه‌کنندگان خطر را پشت سر گذاشته‌اند؛ یا بیمارستانی شده‌ بودند یا دوره درمان را در خانه گذرانده‌اند‌ و حالا به شکرانه بهبود‌شان بخشی از آنتی‌بادی تولیدشده در بدنشان را نثار کسانی می‌کنند که کیلومترها دورتر از آنها در جنگ نابرابر میان مرگ و زندگی، به عصاره خون آنها نیاز دارند. ویروس در بدن بیماران، آنتی‌بادی تولید می‌کند که این آنتی‌بادی برای درمان بیماران بدحال استفاده می‌شود.

چرا تعداد داوطلبان کم است؟
با اینکه بیش از 370هزار نفر از کوویدـ 19نجات پیدا کرده‌اند، اما براساس اعلام سخنگوی سازمان انتقال خون تنها 2درصد از آنها برای اهدای پلاسما آمده‌اند. آمارها نشان می‌دهد از اردیبهشت تا اوایل شهریور، 7هزار و 323نفر برای اهدا مراجعه کرده‌اند که 6هزار واحد پلاسما در 25مرکز جمع شده است.
محمدزاده می‌گوید، اطلاعات مردم پایین است. آنها نمی‌دانند پروسه اهدای پلاسما چگونه است و از آن هراس دارند. یکی از دلایلش هم خارج شدن خون از بدن و بازگشت دوباره آن است. درواقع خون بدون تماس با محیط بیرون به بدن برمی‌گردد. در این روند، به اندازه یک لیتر خون به‌تدریج وارد دستگاه پلاسما فریز می‌شود، پلاسمای مورد نیاز گرفته می‌شود و دوباره خون به بدن برمی‌گردد. پلاسمای مورد نیاز در این پروسه، 500سی‌سی است و این میزان برای یک بیمار مورد استفاده قرار می‌گیرد. خون جمع‌شده برای جدا کردن پلاسما در ظرف شیشه‌ای کوچکی داخل دستگاه قرار می‌گیرد و امکان آلوده شدن به میکروب وجود ندارد. در این میان برای جلوگیری از انعقاد و لخته شدن خون، مایعی تزریق می‌شود و به جبران پلاسمای خارج‌شده، سرم به بدن اهدا‌کننده وصل می‌شود. پلاسمای خارج شده با مصرف آب دوباره برمی‌گردد. محمدزاده می‌گوید، آنهایی که برای درمان بیماری در بیمارستان بستری شده‌اند فوبیای مرکز درمانی دارند؛ به همین دلیل هم تمایلی به حضور در مکانی شبیه بیمارستان را ندارند.
سوپروایزر مرکز به ترس مردم از اهدای پلاسما، ضعف اطلاع‌رسانی را اضافه می‌کند. او می‌گوید، افراد بیشتر با اهدای خون آشنا هستند تا اهدای پلاسما؛ به همین دلیل تعداد مراجعه‌ها کم است. البته شرایط اقتصادی و گرفتاری مردم را هم باید به این مسئله اضافه کرد. پروسه اهدای پلاسما نسبت به اهدای خون وقت‌گیرتر است و خیلی‌ها شاید نخواهند این میزان معطل شوند.

بعضی‌ها دوباره داوطلب می‌شوند
بیماری تیرماه به جان اکبر افتاد. اکبر، مرد 34ساله‌ای است که ویروس را از یکی از همکارانش گرفت و به خانه آورد. همسر مبتلا نشد، اما اکبر 2هفته در خانه ماند تا شر بیماری کنده شود. تب و سرفه و بی‌حالی، او را به بیمارستان کشاند و درنهایت وقتی آزمایشش مثبت شد به گروه بیماران کوویدـ 19پیوست. این دومین باری است که اکبر برای اهدای پلاسما مراجعه می‌کند. مرگ چند نفر از همکارانش در اورژانس به‌دلیل ابتلا به کرونا هم دلیلی شد تا برای نجات بیماران با شرایط وخیم، پلاسمایش را اهدا کند. اکبر آن لحظه را فراموش نمی‌کند که برایش پیامی آمد و به او اطلاع داده شد از پلاسمایش برای درمان بیمار کوویدـ 19استفاده شده است. کارشناس آزمایشگاه می‌گوید، تنها این اهدا‌کننده نیست که برای دومین‌بار مراجعه می‌کند. برخی از بهبودیافته‌ها تا 3بار هم مراجعه کرده‌اند. این روند تا زمانی که در خونشان آنتی‌بادی وجود داشته باشد، می‌تواند تکرار شود. محمدزاده می‌گوید، پیش از اینکه از افراد پلاسما گرفته شود، نمونه کمی از خونشان را می‌گیریم تا میزان آنتی‌بادی و سایر بیماری‌هایی که ممنوعیت اهدا دارند را بسنجیم. اگر خون از نظر هپاتیت و ایدز و سایر بیماری‌ها مشکلی نداشت، پلاسما گرفته می‌شود و بلاست شده و در دمای منفی 70درجه نگهداری می‌شود.
قبلاً مدیرعامل سازمان انتقال خون درباره ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های اهدای پلاسما در بیماران بهبودیافته از کرونا گفته بود. پیمان عشقی، یکی از این موارد را زایمان عنوان کرده بود. زنانی که سابقه زایمان داشته‌اند، پس از بهبود از کرونا، شرایط اهدای پلاسما ندارند؛ چراکه ممکن است پلاسمای آنها برای استفاده بیماران عوارضی داشته باشد. پلاسمای آنها برای تولید دارو به‌کار گرفته می‌شود و تزریق مستقیم به بیماران نخواهد شد. فاطمه حسینی، پزشک مرکز نوآوری سازمان انتقال خون می‌گوید، احتمالاً این ممنوعیت به‌دلیل آنتی‌بادی است که پس از زایمان در بدن زنان ایجاد می‌شود و تا آخر عمر هم می‌ماند.
سهم پلاسما از خون 55درصد است. پلاسما مایعی است که 91درصدش آب است، یک‌درصد املاح و یون‌های معدنی، 7درصد پروتئین و یک‌درصد باقیمانده ویتامین، مواد قندی، هورمون و... است. آنتی‌بادی تولیدشده پس از ورود ویروس به بدن که ایمنی ایجاد می‌کند در همین پلاسما جمع می‌شود و اهداکننده، تنها بخشی از آنتی‌بادی‌اش را اهدا می‌کند. پلاسمای منجمدشده تا یک سال بعد هم می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. تمام این پلاسماها جمع‌آوری  شده و به مرکز انتقال خون وصال فرستاده و آنجا براساس نیاز بیمارستان‌ها، ارسال می‌شود. اینها را فائقه رزازیان، سوپروایزر مرکز نوآوری سازمان انتقال خون می‌گوید. به گفته او، در تهران 2مرکز یکی اینجا و دیگری در خیابان وصال شیرازی و در مرکز اهدای خون، اهدای پلاسما انجام می‌شود. مرکز نوآوری، اما ظرفیت زیادی ندارد، 2دستگاه با 3تخت گنجایش نزدیک به 6نفر را در روز دارد. بسیاری از مراجعه‌کنندگان به مرکز انتقال خون وصال در خیابان وصال شیرازی در تهران مراجعه می‌کنند. آنجا دستگاه‌های بیشتر و گنجایش بالاتری دارد. به گفته او، بسیاری از مراجعه کننده‌ها به‌صورت خانوادگی می‌آیند؛ مثلاً مادر و دختر، یک زوج یا پدر و پسر؛ چراکه بیماری اغلب در خانواده منتشر می‌شود.
برای ربابه و همسرش علیرضا، نشانه‌های بیماری درست مانند یک سرماخوردگی معمولی بود. وقتی نفس‌هایشان به شماره افتاد، از ترس ابتلا به کرونا به بیمارستان رفتند و در نتیجه تصویربرداری نشانه‌های درگیر شدن ریه‌ها، حکایت از ابتلا به ویروس داشت. علیرضای 34ساله ویروس را از یکی از همکارانش در اداره گرفت و مادر و همسرش را هم درگیر کرد. گروه خونی زن «o+» است و مرد «+B». کارشناس آزمایشگاه می‌گوید بهترین گروه خونی برای اهدای پلاسما «AB» است: «در اهدای خون بهترین گروه خونی o+ است، اما در پلاسماAB؛ چون شامل همه گروه‌های خونی می‌شود، اما به‌طور کلی تمام محدودیت‌های تزریق گروه خونی در اهدای خون در پلاسما هم باید رعایت شود.»