از خشم یعقوب ذوالقدر تا درایت‌ علی‌اصغر حکمت

معراج قنبری

سعدیه از همان روزی که مورد خشم و غضب «یعقوب ذوالقدر»، یکی از حکمرانان فارس قرار گرفت، آرامش را به‌خود ندید. دوره‌ای آباد و آرام و دوره‌ای ویران و ناآرام بود. آرامگاه سعدی شیرازی تا به امروز و گذر از قرن‌های متوالی، نشیب و فرازهای فراوانی را تجربه کرده است. این محل خانقاه سعدی بود؛ جایی برای گذران اواخر عمر. نخستین بار در قرن هفتم توسط وزیر معروف اَباقاخان، «شمس‌الدین محمد صاحب‌دیوانی» مقبره‌ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. کریم‌خان زند از راه رسیده بود و قصد آبادانی داشت. او برای شماری از عرفا و بزرگان شیراز آرامگاه ساخته بود. وی در سال۱۱۵۰ خورشیدی دستور داد تا عمارتی با گچ و آجر بنا شود و معجری چوبی در مزار سعدی در ضلع شرقی این عمارت ساخته شود؛ بنایی که تا ۱۳۲۷ خورشیدی برپا بود. سعدی را در روزگار قاجار، به مذهب تسنن نسبت دادند و همین امر روزهای تخریب و ویرانی دیگری را برای مقبره او به ارمغان آورد؛ تخریبی تا سر حد شکستن سنگ آرامگاه. پس از این واقعه توسط علی‌اکبرخان قوام‌الملک شیرازی، سنگی بر مزار او گذاشته شد که دور از گزند و خشم به امروز رسیده است.

منصور رستگار فسایی در صفحه ۲۱۲ کتاب «علی‌اصغر حکمت شیرازی» می‌نویسد: «در سال 1304، آقای ابراهیم قوام‌الملک بر آن تجدید دیواری نموده و اشجار کاجی جدید کاشته و فضایی حاصل کرده است». در همین دوره بود که یک‌بار توسط فتحعلی‌خان صاحب‌دیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب‌الله‌خان قوام‌الملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد. ابن بطوطه، حدوداً 35سال پس از درگذشت سعدی، قدیمی‌ترین گزارش موجود را نوشته است. او می‌نویسد که مردم بازدیدکننده از مزار سعدی، جامه خود را در حوضچه‌هایی مرمرین می‌شستند. به باور مردم شیراز، شست‌وشو در این آب شفابخش بوده ‌است؛ حوضچه‌ای که هم‌اکنون به نام «حوض ماهی» معروف است و باور به شفابخشی آب آن در فرهنگ مردم شیراز رسوخ کرده  تا آنجا که دیرزمانی در شیراز جزو یکی از آیین‌های روز سیزدهم فروردین بود. در روزگار پهلوی دوم، سرنوشت جدیدی در انتظار این بنا بود. سال۱۳۲۴ انجمن آثار ملی در شیراز، ماموریت احیای این بنا را داشت. با نظارت نام بزرگی چون علی‌اصغر حکمت، عملیات اجرایی در ۱۳۲۷ آغاز شد. بنای قبلی به کلی تخریب شد. کار باید به معمار کاربلد و مجربی سپرده می‌شد. از آندره گدار (باستان‌شناس و معمار فرانسوی) درباره ساخت این بنا نظرخواهی شد اما در نهایت یک سال بعد ساخت بنا به معمار ایرانی محسن فروغی سپرده شد. مهندس علی صادق نیز همکار او در این پروژه بود. کارگران و عمله‌جات مشغول در کار نیز همگی اهل شیراز بودند. بیش از ۲ سال زمان نیاز بود تا بنایی درخور حاصل شود. عمده آثار فروغی با تکیه بر دانش مدرن در معماری ساخته شده بود اما بنای آرامگاه سعدی با الهام از عناصر معماری سنتی ایران ساخته شد؛ بنایی که از بیرون به شکل مکعب و دارای 8ستون است. گنبد آن نیز با رنگ آبی لاجوردی و با کاشی‌های فیروزه ساخته شد. دور تا دور آرامگاه نیز با 7کتیبه، مزین به اشعار سعدی شد. برخی از اشعار از بوستان، گلستان، قصاید، بدایع و طیبات سعدی بر آن نگاشته شده است.
مراسم افتتاح رسمی این بنا، روز ۱۱ اردیبهشت‌ماه ۱۳۳۱ با حضور شاه و همسرش - ثریا اسفندیاری- برگزار شد. در این مراسم دکتر محمود حسابی (وزیر فرهنگ)، علی‌اصغرخان حکمت و شماری از صاحب‌منصبان، تاجران و شاعران شیراز حضور داشتند.این بنا امروز در جریان زندگی مردم حضور دارد؛ در سکه‌های پانصد ریالی برنزی و اسکناس‌های یک‌صد هزار ریالی، هر روز در مقابل ما و ما دور از او. نگارنده در این مورد کتاب «سفرنامه اوژن فلاندن: ایران در سال‌های ۱۸۴۱-۱۸۴۰»، ترجمه حسین نورصادقی را پیشنهاد می‌کند.