اقتصاد خودگردان عزاداری متفاوت

فاطمه عسگری‌نیا

 بازار ‌تهران از دیرباز جذابیت‌های خاصی برای گردشگران داخلی و خارجی داشته است. اما یکی از جاذبه‌های این مجموعه تاریخی و قدیمی‌ مراسم سوگواری در محرم است. شیوه عزاداری محرم در بازار تهران با همه نقاط دیگر این شهر تفاوت دارد؛ چراکه بازاری‌ها به سبک و سیاق خود این مراسم را تدارک می‌دیدند و اجرا می‌کردند. با «مهدی یساولی» پژوهشگر تاریخ در این‌باره به گفت‌وگو نشستیم.
در دوره قاجار بازار تنها یک پهنه اقتصادی در شهر نبود، بلکه یکی از محله‌های شهر بود که در کنار دیگر محله‌ها اعم از سنگلج، عودلاجان، چال میدان و... شاهد زندگی جمعیت قابل توجهی از مردم بود. مهدی یساولی با بیان این مطلب می‌گوید: «بخش قابل توجهی از عرصه محله بازار در گذشته مسکونی بود و جمعیت زیادی در آن زندگی می‌کردند. خانه‌های بیشتر بازاریان در همسایگی بازار بود و این همسایگی باعث می‌شد بازاریان حس تعلق خاصی به این پهنه داشته باشند.» او از اتحاد و انسجام بازاری‌ها در اداره امور بازار و برگزاری آیین‌های سنتی از جمله عزاداری ماه محرم و صفر می‌گوید و معتقد است همین مسئله باعث شده بود تا دولت کمترین نقش را در این بخش ایفا کند و مردمی ‌برگزار شدن مراسم حسینی آن را از سایر مراسم متمایز می‌کرد.
به گفته یساولی، بازاریان هم تمکن مالی داشتند و هم از دیدگاه‌های استوار دینی پیروی می‌کردند و این پیوند میان بازاریان و ارزش‌های مذهبی آنها را مکلف می‌کرد تا متولی آیین‌های مذهبی و در رأس همه آنها متولی برگزاری آیین سوگواری محرم در تکایا و حسینه‌ها و برپایی بساط نذورات باشند؛ سنتی که از پدران به پسران رسیده و همچنان ادامه دارد.
در بازار تهران که قدم بزنیم موقوفات بسیاری می‌بینیم که بخشی از درآمد حاصل از آنها در طول سده‌های گذشته صرف برگزاری محافل و مجالس عزاداری اباعبدالله‌الحسین(ع) شده است. یساولی می‌گوید: «در میان راسته‌ها و گذرهای مختلف بازار املاک بزرگ و کوچکی دیده می‌شود که بخش قابل توجهی از درآمد حاصل از آنها صرف مراسم روضه، سینه‌زنی و عزاداری ماه محرم و صفر می‌شود و این مسئله یکی از دلایل خودگردانی اقتصاد بازار در برگزاری آیین و رسوم مذهبی بود. گذشته از این تشکل‌های مردمی‌ با کمک هم هزینه‌های برنامه‌های سوگواری را تأمین می‌کردند و در این کار مشارکت جدی داشتند. تمامی ‌فعالیت‌های آنها نیز بر پایه نگاه‌های مذهبی و عام‌المنفعه انجام می‌شد.»

صنایع محرمی
سرآمدی بازار تهران در برگزاری مراسم خودجوش محرم و ماهیت اقتصادی آن باعث شد تا کم‌کم صنایع مرتبط با آیین سوگواری ماه محرم در این پهنه شکل بگیرد. علامت‌سازان شاید نخستین گروه از صنعتگرانی بودند که در کوچه‌پسکوچه‌های بازار بساط فعالیت‌های خود را گستراندند.  یساولی درباره فعالیت این صنف در بازار می‌گوید: «علم‌، کتل‌ و بیرق‌ از دوره قاجار به مراسم عزاداری اباعبدالله(ع) راه یافتند. اغلب علامت‌‍سازان در حوالی بازار و چهارراه سیروس متمرکزند و عمر خیلی‌ از آنها به چند دهه می‌رسد.» یساولی از چهره‌های بنام این صنعت برایمان سخن می‌گوید: «کارگاه حاج جلال رضایی و حاج جواد جوادی بیش از 60 سال است که در منطقه بازار به کار علامت‌سازی مشغول است. این کارگاه‌ها حتی در روزهای عاشورا و تاسوعا هم فعالند و نیاز هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری را مهیا می‌کنند.»

بیرق‌سازان
بیرق‌سازان هم از گذشته تا به امروز در بازار حضور داشته‌اند. البته به گفته یساولی قدیمی‌ها بیشتر بیرق‌ها را با دست تهیه می‌کردند و تمام نقوش روی پارچه کار دست مردان و زنان هنرمند و عاشق  امام حسین(ع) بود، اما کم‌کم این کار هم صنعتی شد و سوزن ماشین‌ها بر پیکر بیرق‌ها نقش و نگار نشاندند.
به گفته این تاریخ‌شناس، بخش جنوبی ناصرخسرو از راسته خیابان مولوی تا خیابان 15 خرداد، از قدیم محل فعالیت صنایع محرم بوده‌اند و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کاسبان این راسته دائم‌الوضو بودن آنهاست. آنها همیشه معتقد بوده‌اند با آیات الهی در ارتباطند و نباید دست بی‌وضو روی این سازه‌ها بخورد. مشتریانشان هم از جنس خودشان هستند؛ مشتران ثابتی که هر سال وظیفه تأمین مایحتاج تکیه، حسینیه یا مسجد خود را عهده‌دار می‌شوند.

تکایای بازار
همان‌طور که در سطور بالاتر هم گفته شد، اقتصاد بازار در برگزاری سوگواری محرم مستقل بود و مالداران و متمکنین بازار با برپایی تکایا، مجالس روضه‌خوانی و سینه‌زنی باشکوهی برگزار می‌کردند. ناگفته نماند که بازاریان به جای اینکه خود را درگیر ظواهر عزاداری کنند بیشتر به عمق عزاداری اهمیت می‌دادند. به همین دلیل مجالس وعظ و سینه‌زنی و روضه‌خوانی بازار هنوز که هنوز است زبانزد عام و خاص است. مهدی یساولی با بیان این مطلب می‌گوید: «چند روز مانده به محرم تمامی ‌بازار سیاهپوش و پرچم‌های سیاه از مقابل هرکدام از حجره‌های بازار آویزان می‌شوند. بازاریان با تأمین لوازم و مایحتاج مراسم عزاداری از نذورات غذایی گرفته تا چای و قند و.... بازار را برای پذیرایی از عزاداران اباعبدالله‌الحسین(ع) آماده می‌کنند.»
 از این تکایا می‌توان به تکیه صدرالعلما در بازار بین‌الحرمین اشاره کرد که در گذشته در بازار حلبی‌سازها واقع شده بود. نقاشی‌های منحصربه‌فرد سقف این تکیه به حدی زیباست که چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌دهد. این تکیه متعلق به اهالی شرق بازار است. آنها خود را مکلف می‌دانند در ماه‌های محرم این تکیه را برپا کنند.

مساجد و امامزاده‌های بازار
مساجد و امامزاده‌های موجود در پهنه بازار هم در محرم شاهد برگزاری مراسم ویژه‌ای در ایام سوگواری ماه محرم هستند. مسجد شاه قدیم که امروز به مسجد امام خمینی(ره) مشهور است یکی از مهم‌ترین مساجد فعال ماه محرم در بازار است. این مسجد همواره محل وعظ وعاظ مشهور تاریخ معاصر بوده است. امامزاده سید اسماعیل و امامزاده زید هم از جمله اماکن متبرکه و مقدسی هستند که هرساله شاهد برپایی مراسم عزاداری ماه محرم هستند.

چهارپایه‌خوانی در بازار
برگزاری مجالس روضه و سینه‌زنی در کنار چهارپایه‌خوانی یکی از جاذبه‌های بازار در ایام سوگواری محرم است. چهارپایه‌خوانان از گذشته تا به امروز از میان ریش‌سفیدان و صاحبان فکر و اندیشه در میان بازاریان انتخاب می‌شدند و هر کسی در هر جایگاهی حق چهارپایه‌خوانی نداشت. در این مراسم یکی از ریش‌سفیدان و قدیمی‌های بازار روی چهارپایه‌ای می‌ایستاد و شروع به نوحه‌سرایی می‌کرد.