سیمای سیمان ری نو می شود

محمد سرابی- خبرنگار

در نزدیکی دژ رشکان و آرامستان ابن‌بابویه، کوره 100تنی کارخانه سیمان هنوز در جای خود مستقر است و خودنمایی می‌کند. سیمانی که در این کوره ساخته شد، چهره شهر را از خانه‌های خشت‌و‌گلی به شکل امروز درآورد و اکنون «کارخانه سیمان ری» قرار است با ایده‌های نسل جدید، تبدیل به موزه صنعت شود.
در مراسم اختتامیه «مسابقه بین‌المللی ایده‌هایی برای انطباق کاربری و بازآفرینی کارخانه سیمان ری» رایزن فرهنگی سفارت آلمان از ماشین‌آلاتی که حدود 90سال پیش در حاشیه تهران نصب و راه‌اندازی شده‌ بودند، بازدید کرد. کارخانه قدیمی سیمان ری اکنون در مجاورت بافت مسکونی، بزرگراه و زمین‌های کشاورزی قرار دارد و سازه‌ها و دستگاه‌های آن فرصت مناسبی برای ایجاد موزه، پاتوق فرهنگی و مجموعه بزرگی با کاربری‌های متنوع فرهنگی در جنوب شرقی پایتخت فراهم کرده است. در سالن‌های این کارخانه ‌هنوز می‌توان دستگاه‌های عظیم، ماشین‌های تحریر، ابزارهای تعمیر و انواع تجهیزات صنعتی را دید. سازه‌های آن چنان با معماری خاص پایدار هستند که حوضچه برج خنک‌کننده هنوز هم خاصیت عایق‌بندی خود را حفظ کرده است.

عصر دیروز مرحله نهایی مسابقه بازآفرینی کارخانه سیمان ری با حضور مدیران شهری، برخی ‌شرکت‌کنندگان و علاقه‌مندان با قرائت بیانیه هیأت داوران و اسامی طراحان برتر، برگزار شد و همه طرح‌های ارائه‌شده به نمایش درآمد.
شهردار تهران در این مراسم با اشاره به اهمیت کارخانه سیمان ری در تاریخ معاصر ایران، گفت: «اکنون در کارخانه‌ای هستیم که بخش عمده‌ای از ایران را با محصول آن ساختند و این فرصت را داریم تا مجموعه‌ای را پس از 30سال متروک‌ماندن، به‌عنوان بخشی از میراث صنعتی، احیا کنیم.» پیروز حناچی با شرح جایگاه میراث صنعتی، افزود: «این مفهوم یکی از شاخه‌های مهم میراث در کنار منظر تاریخی و میراث روستایی به شمار می‌رود که طی سال‌های اخیر جای خود را در فرهنگ شهری باز کرده است. صنعت به‌دلیل اقتصادی‌نبودن و ملاحظات محیط‌زیست ناچار به ترک شهر است اما می‌تواند جای خود را به کاربری‌های دیگری بدهد و این فرصت منشأ تحول خواهد بود. سال‌ها پیش در دهه‌70 و خیلی زودتر از دیگر نقاط جهان، این کار را انجام دادیم که نمونه آن فرهنگسرای بهمن و کارخانه شمس در تهران و کارخانه شمس خسروی در تبریز بود.»
شهردار پایتخت با بیان اینکه تبدیل اینچنینی میراث صنعتی در مقیاس جهانی هم ترویج و ترغیب می‌شود، گفت: «ما مذاکراتی با سفارت آلمان داشته‌ایم تا شرکت‌های آلمانی نسل اول که دستگاه‌های صنعتی سیمان ری را تامین کرده‌اند، برای بازسازی این کارخانه همکاری کنند.» حناچی با اشاره به سالن برگزاری مراسم، گفت: «اکنون در مخزن کلینکر کارخانه هستیم که ابعاد سازه آن مورد توجه آلمانی‌ها قرار دارد. همچنین در نزدیکی همین نقطه کوره بزرگی را داریم که بدون استفاده از جوشکاری و با پرچ ساخته شده است. علاوه بر این، ژنراتورهای قدیمی هستند که هرکدام سمبلی برای دوران صنعتی‌شدن به‌حساب می‌آیند.»
شهردار تهران با اشاره به تغییر کاربری کارخانه سیمان ری، گفت: «وقتی کارخانه‌ای را دوباره‌سازی می‌کنیم در واقع سازه‌ای با 70-60درصد پیشرفت فیزیکی تحویل گرفته‌ایم که می‌تواند تبدیل به یک‌ اثر قابل استفاده شود.» حناچی به طرح جامع تهران اشاره کرد و افزود: «در طرح محور فرهنگی ری، کارخانه سیمان ری نیز تعریف شده است که با سیمان آن بسیاری از بناهای شهر و خانه‌ها ساخته شده‌اند. در غرب تهران شن‌چاله‌ها را داریم که گودهایی با عمق نزدیک به 100متر هستند. از آنجا که با شن برداشت‌شده از این گودها ساختمان‌سازی انجام گرفت، می‌توانیم بگوییم که محصول آنها هم تهران را ساخته است. امیدواریم با بهره‌بردن از ایده‌های جدید بتوانیم تهدید این نقاط را هم تبدیل به فرصت کنیم.»
شهردار تهران با تأکید بر استفاده از خرد‌جمعی، گفت: «در مسابقات ممکن است هیچ‌یک از طرح‌ها واجد شرایط اجرایی نباشد، ولی مجموعه آنها تأثیرگذار خواهد بود؛ از این‌رو از معاونت شهرسازی و معماری می‌خواهم همه نتایج مسابقه بازآفرینی این حوزه را منتشر کند.» حناچی سپس به طرح‌های بازآفرینی که در مناطق کمتر‌برخوردار اجرا می‌شود، اشاره کرد و افزود: «مدتی پیش اراضی رو سطحی محور قطار تهران-تبریز را تحویل گرفتیم و بخش اول آن آماده شروع کار است تا به‌صورت قلمرو عمومی در اختیار شهروندان قرار گیرد.»

لزوم جذب سرمایه
رئیس شورای شهر تهران نیز در این مراسم صحبت‌های خود را با اشاره به شرایط اقتصادی کشور آغاز کرد و گفت: «رکود اقتصادی، کاهش ارزش پول و بیکاری با همه‌گیری کرونا همزمان شده است. این بحران‌ها، باعث شده تا مردم انتظارات زیادی از مسئولان داشته باشند.»
محسن هاشمی رفسنجانی ادامه داد: «در این شرایط نمی‌دانیم که پروژه‌هایی مثل بازآفرینی کارخانه سیمان ری، مردم را امیدوار می‌کند یا نه ولی بازهم جای خوشحالی دارد که در این فضا کسانی بازهم به فکر بازآفرینی فضاهای شهری و کاربرد فرهنگی آنها هستند.» او با بیان اینکه محدوده قدیمی شهر ری تا زیر کارخانه سیمان و زیر بزرگراه امام‌علی  گسترش دارد، گفت: «عمده مشکل چنین طرح‌هایی این است که ایده‌های امکان‌پذیر چگونه با جذب سرمایه تبدیل به طرح‌های عملی شود. کمک به این روند کار شهرداری است. امیدواریم موضوعات اقتصادی هم مدنظر قرار گیرد تا ایده‌ها بتوانند سرمایه مورد نیاز را جذب کنند و به منصه ظهور برسند.»

همه طرح‌ها باارزش بوده‌اند
وزیر پیشین راه و شهرسازی هم در این مراسم گفت: «ایران با 3پروژه نیمه‌تمام صنعتی‌شدن، مشروطه و مدرنیته روبه‌رو‌ست، پس باید بازآفرینی را بر بستر بزرگ‌تری مدنظر قرار داد.» عباس آخوندی افزود: «بازآفرینی با اصل ارتباط با گذشته، شناخت ظرفیت‌های تاریخی- انسانی و نگاه به آینده اهمیت دارد‌ و در این مسابقه به همه موضوعات لازم توجه شده بود.» او که عضو هیأت داوری مسابقه بازآفرینی کارخانه سیمان ری نیز هست، گفت: «ما با استقبال خوبی مواجه شدیم. تا جایی که در مرحله نهایی 50طرح در مسابقه شرکت کردند. این ثابت می‌کند با برگزاری مسابقه و هزینه کم، امکان دسترسی به ایده‌های ناب فراهم است. هیچ‌کدام از طرح‌ها بی‌ارزش نیستند و هرکدام ایده جدیدی دارند.»  آخوندی افزود: «این کارخانه ثبت تاریخی شده و بنابراین یکی از اصول برگزاری مسابقه حداقل مداخلات عنوان شده بود و اینکه کارخانه چطور با زندگی روزمره مردم ارتباط مجدد پیدا کند.»

  رتبه برتر بازآفرینی با رویکرد کشاورزی
در مسابقه بازآفرینی کارخانه سیمان ری و تبدیل به موزه صنعت، رتبه نخست به گروهی به سرپرستی حمید ناصرخاکی، رتبه دوم به مهندسان مشاور ستاوندساز و رتبه سوم به گروهی به سرپرستی نوید فلاحت تعلق گرفت. در طرح برتر به گذشته کارخانه و حرفه کشاورزی در اراضی اطراف آن توجه بسیار شده است. بر این اساس کارخانه با تاسیسات فعلی به محلی برای تولید محصولات کشاورزی و تبدیل آنها به محصول قابل عرضه با استفاده از فناوری‌های نوین و همچنین موزه صنعت تغییر کاربری می‌دهد. طبق این طرح زمینه‌ای برای اشتغال و همکاری شهروندان نیز فراهم می‌شود.

  1310شروع به کار، 1360تعطیلی و 1400موزه صنعت
در سال‌۱۳۱۰ ساخت کارخانه سیمان ری تهران رسما آغاز شد. مطالعات اولیه زمین‌شناسی به انتخاب محلی واقع در ۷ کیلومتری جنوب تهران آن زمان و در کنار کوه بی‌بی‌شهربانو انجامید. قسمتی از نخستین کارخانه سیمان ایران از دانمارک و بخشی از سوئد خریداری شد و پس از خرید ماشین‌آلات، نخستین خط تولید سیمان در شهریور‌ماه‌۱۳۱۱ در این محل شروع به‌کار کرد. مدیر این پروژه مهندس علی‌قلی‌خان سپاهی (مهندس ساختمان) بود که بعدها نیز ریاست کارخانه را عهده‌دار شد. با گذشت زمان و فزونی تقاضا برای این محصول، نیاز به کارخانه‌های دیگر معلوم و آشکار شد. بنابراین در تاریخ ۱۳۱۴ کارخانه دیگری با ظرفیت روزانه ۲۰۰ تن خریداری و در سال‌۱۳۱۵ در جوار کارخانه قبلی عملیات ساختمانی آن شروع شد و در سال‌۱۳۱۶ به بهره‌برداری رسید. کارخانه سیمان شهر ری که گرد و خاک آن فضای شهر را آلوده می‌کرد، در دهه‌۱۳۶۰ به مرورتعطیل و بعدها بنا شد به موزه صنعت سیمان کشور تبدیل شود.