قیام مختار روی پرده

اگر تاکنون گذرتان به کتابخانه و موزه ملی ملک افتاده باشد، حتما پرده بسیار زیبای قلم‌کار با نقش «قیام مختار» را دیده‌اید؛ پارچه نقاشی‌شده بزرگی که در میانه آن تمام افراد حاضر در قیام خونخواهانه مختار ثقفی از اولیا گرفته تا اشقیا با اسامی‌شان دیده می‌شوند. در حاشیه این پرده بزرگ نیز شعر معروف محتشم کاشانی درباره واقعه عاشورا با خط نستعلیق نوشته شده است؛‌ شعری که همه ما آن را شنیده‌ایم: «باز این چه شورش است که در خلق عالم است‌/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است». این پرده بسیار زیبا که گفته می‌شود از دوران قاجار و در گذر از هزار توی تاریخ، صحیح و سلامت به‌دست ما رسیده، گنجینه‌ای از روزهای پرده‌خوانی در قهوه‌خانه‌ها و تکایا به‌حساب می‌آید و یادآور روزهایی است که نقال‌ها مردم را دور پرده‌هایشان جمع و برایشان داستان‌هایی را روایت می‌کردند که به مدد استفاده از هنر نقاشی، باورپذیرتر بوده و فضاسازی بهتری داشتند. در این گزارش به بررسی ابعاد مختلف این پرده پرداخته‌ایم؛ از شکل و شمایل و مشخصات ظاهری‌اش بگیرید تا کارکرد آن در روزهایی که پرده‌خوانی در کشورمان رواج داشت و از هر قهوه‌خانه و تکیه‌ای، صدای پرده‌خوان‌ها و نقال‌ها به گوش می‌رسید.

 
پرده‌خوانی؛ نمایش مذهبی ایرانی‌ها
صحبت درباره پرده قیام مختار را بهتر است از خود پدیده پرده‌خوانی شروع کنیم. سال‌های سال پیش که هنوز خبری از اینترنت و تلویزیون و رادیو نبود، یکی از سرگرمی‌های مردم حضور در قهوه‌خانه‌ها، تکایا و معابر اصلی شهرشان بود تا از دیدن نمایش پرده‌خوانی لذت ببرند. در این نمایش‌ها که عمدتا موضوع دینی و حماسی داشتند، افرادی به‌عنوان نقال یا پرده‌خوان جلوی یک پارچه بزرگ نقاشی شده می‌ایستادند و داستان شکل گرفته روی پرده را با کلامی آهنگین روایت می‌کردند. موضوع اصلی این نقاشی‌های روی پارچه که بعدها به نقاشی قهوه‌خانه‌ای معروف شد، بیشتر مصایب اولیای دین به‌ویژه روایت‌های صحرای کربلا بود. البته که داستان‌های شاهنامه هم روی این پرده‌ها نقش می‌بستند و به این ترتیب پرده‌خوانی یک نمایش مذهبی و ملی تمام‌عیار به‌حساب می‌آمد.


رواج پرده‌خوانی در دوران قاجار
واقعیت این است که هیچ‌کس به‌طور دقیق نمی‌تواند مبدایی برای نمایش پرده‌خوانی در ایران ذکر کند. عده‌ای از تاریخ‌پژوهان معتقدند که نقالی درواقع تغییر شکل یافته «قوالی» در روزهای پیش از ورود اسلام به ایران است. اینطور که مورخان می‌گویند ایرانی‌ها در روزگار پیش از اسلام، پدیده‌ای با نام قوالی داشتند؛ یعنی همان نقالی اما توأم با موسیقی و آواز. تا اینکه با ورود اسلام و به‌دلیل محدودیت‌هایی که در زمینه موسیقی وجود داشت، قوالی به نقالی تغییر شکل داد و موضوع نمایش‌های پرده‌خوانی هم عمدتا مذهبی و ملی شد. پس درواقع شکل‌گیری پرده‌خوانی به شکل و شمایلی که امروز آن را می‌شناسیم، به دوران حکومت صفویه برمی‌گردد؛ زمانی که مذهب شیعه رواج یافت. براساس پرده‌هایی که امروز موجود است و پژوهش محققان، می‌توان پیدایش پرده‌خوانی را به شاه‌اسماعیل صفوی نسبت داد. مورخان می‌گویند در جنگ این شاه صفوی با ازبک‌ها، از پرده‌خوانی برای تهییج سپاهیان ایران استفاده شده است. اگرچه تاریخ‌شناسان در تاریخ پیدایش پرده‌خوانی نظرات متفاوتی دارند اما در یک چیز با هم متفق‌القول هستند و آن هم این است که نمایش پرده‌خوانی در عصر قاجار به اوج خود رسیده است.


نقاشی قهوه‌خانه‌ای از مانی تا سوگ سیاوش
آنچه تا پیش از این گفته شد، مربوط به پیشینه پرده‌خوانی بود اما اگر بخواهیم درباره تاریخچه نقاشی قهوه‌خانه‌ای بگوییم، باید حساب آن را از این نمایش مذهبی و ملی جدا کرده و به‌طور مستقل به آن بپردازیم. واقعیت این است که عمر نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای به‌مراتب بیشتر از عمر تلفیق آن با قوالی و نقالی و درنتیجه شکل‌گیری پرده‌خوانی است. برخی از پژوهشگران تاریخ پیشینه این نقاشی‌های مردمی را قرن‌ها پیش از پیدایش قهوه‌خانه‌ها می‌دانند و ظهور آن را به زمان نگارگری بر سفالینه‌ها و شمایل‌های سوگ سیاوش نسبت می‌دهند! عده‌ای هم نقاشی‌های مانی را سرچشمه پیدایش نقاشی‌هایی از این دست می‌دانند. ضمن اینکه این احتمال هم وجود دارد که صحنه‌پردازی و بازآفرینی وقایع کربلا از طریق نقاشی، در سده‌های یازدهم و دوازدهم یا هفدهم و هجدهم، تحت‌تأثیر نقاشی‌های رافائل و میکل‌آنژ در ایران رواج یافته باشد. اما به هر حال این نوع نقاشی مردمی هم مانند پرده‌خوانی از هر زمان که آغاز شده باشد، در دوران حکومت قاجار به اوج خود رسیده است. مهدی یساولی، پژوهشگر تاریخ درباره نقاشی سبک قهوه‌خانه‌ای می‌گوید: «نقاش مشهور این سبک حسین قوللر آغاسی است که شاگردان زیادی پرورش داده و این افراد در ایران معاصر یعنی از دوران قاجار به این سمت، این سبک از نقاشی را رواج داده و آثاری از خودشان بر جای گذاشته‌اند».


پرده و پرده‌خوان؛ دو رکن اصلی پرده‌خوانی
پس تا اینجا مشخص شد که اساس نمایش پرده‌خوانی، یک پرده منقوش به روایتی مذهبی یا ملی است و کسی که این قصه شکل‌گرفته روی پرده را روایت کند. اما هرکدام از این دو رکن اصلی پرده‌خوانی برای خودشان تعریف‌هایی دارند که بد نیست پیش از ورود به پرده قیام مختار به آنها هم بپردازیم. پرده درواقع پارچه‌ای از جنس متقال یا کرباس است که اندازه تقریبی آن را یک و نیم متر در 3متر عنوان کرده‌اند. نقاشان سبک قهوه‌خانه‌ای روی این پرده‌ها، نقشی از روایت‌های زندگی ائمه(ع) به‌ویژه اتفاقات دشت کربلا یا داستان‌هایی از شاهنامه را می‌کشیدند. بعد این تابلوهای نقاشی‌پارچه‌ای در قهوه‌خانه‌ها یا تکایا نصب شده و به محلی برای گردهمایی مردم تبدیل می‌شد. در این زمان نوبت به پرده‌خوان یا نقال می‌رسید؛ یعنی کسی که پای پرده بایستد و بتواند داستان‌های شکل‌گرفته روی آن را با صدایی رسا و آهنگین روایت کند. پرده‌خوان‌ها چوبه‌دستی‌ای به نام مِطرق داشتند که با آن به نقوش روی پرده اشاره کرده و داستان را به‌ترتیب برای مردم روایت می‌کردند. البته که روال کار نقال‌ها در روزهای رواج پرده‌خوانی به ۲ صورت طوماری و تزئینی بوده است. در شیوه طوماری، نقال از روی پرده داستان را روایت می‌کرد و در شیوه تزئینی، همانطور که از نامش پیداست پرده فقط برای تزئین صحنه به‌کار می‌رفت و پرده‌خوان داستان خودش را بدون ارجاع به پرده روایت می‌کرد.


بازدید از پرده قیام مختار در موزه ملی ملک
این روزها که به‌دلیل شیوع بیماری کرونا، فعالیت موزه‌ها متوقف شده است، اما به محض برطرف‌شدن این شرایط، می‌توانید پرده قلم‌کار قیام مختار را در کتابخانه و موزه ملی ملک از نزدیک ببینید. این موزه که به همت مرحوم حاج حسین آقا ملک، واقف نام‌آشنای ایرانی، در میدان امام خمینی، سر در باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق) تاسیس شده، علاوه بر کتابخانه‌ای که 19هزار عنوان نسخه خطی نادر و نفیس دارد، 7مجموعه منحصر به‌فرد را هم در خود جای داده که مجموعه سکه، مجموعه آثار هنری مانند تابلوهای نقاشی، مجموعه هنر لاکی، مجموعه تمبر، مجموعه فرش، مجموعه آثار خوشنویسی و مجموعه دختر مرحوم حاج حسین آقاملک از آن جمله است. بازدید از کتابخانه و موزه ملی ملک بعد از پشت‌سر گذاشتن روزهای کرونا، در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8:30تا 16:15و در روزهای پنجشنبه از ساعت 8:30تا 15:15امکان‌پذیر است. ضمنا یادتان باشد پرده قیام مختار در بخش تالار هنر و زندگی به نمایش درآمده است.


پرده دو در سه‌و نیم متری
این پرده قلم‌کار بسیار زیبا که در موزه ملی ملک نگهداری می‌شود، ابعاد بزرگی دارد. طول این پرده 350سانتی‌متر یا همان 3متر و نیم و عرض آن 200سانتی‌متر یا همان 2متر است.


قرمز و مشکی؛ رنگ‌های اصلی
در پرده قیام مختار از رنگ‌های مختلفی استفاده شده است. زمینه کار سفید است و رنگ‌های قرمز و مشکی بیشترین رنگ‌های تصویر را به‌خود اختصاص داده‌اند. اما با کمی دقت می‌توان رنگ‌های دیگر را هم در شکل‌گیری این روایت تاریخی مشاهده کرد؛ آبی و قهوه‌ای دیگر رنگ‌هایی هستند که در این تابلوی پارچه‌ای زیبا دیده می‌شوند.


رونمایی: تیرماه سال 1390
پرده قیام مختار چهاردهم تیر‌ماه سال 1390همزمان با سالروز ولادت امام حسین(ع) در موزه ملی ملک رونمایی شد. از همان زمان هم این پرده قلم‌کار در تالار «هنر و زندگی» این موزه در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.


یادگاری از روزهای رواج پرده‌خوانی
همه اینها را گفتیم تا به پرده قیام مختار برسیم؛ پرده‌ای که یادگار روزهای نمایش پرده‌خوانی است و این روزها در موزه ملی ملک نگهداری می‌شود. این پرده که قدمت آن به دوران حکومت قاجار می‌رسد، قیام خونخواهانه مختار از افراد درگیر در واقعه کربلا را روایت می‌کند. متأسفانه از هنرمند نقاشی که این اثر را روی پرده کشیده و همچنین جایی که این پرده نصب شده بود، اطلاعات چندانی در دست نیست اما اینطور که مهدی یساولی، مدیر روابط عمومی موزه ملک می‌گوید، به‌احتمال بسیار زیاد این پرده در ورودی یا درون تکیه‌ای نصب بوده و پرده‌خوانی قیام مختار را از آغاز تا پایان برای سوگوارانی که به تکیه می‌آمدند، روایت می‌کرد.


دریچه‌ای به روزگار خونخواهی شهدای کربلا
یساولی که خودش پژوهشگر تاریخ است، درباره پرده‌هایی از این دست می‌گوید: «از آنجا که پرده‌ها عمدتا یک رخداد یا یک دوره تاریخی را روایت می‌کنند، وقتی شما جلوی این پرده‌ها قرار می‌گیرید، انگار درهای آن دوره روی شما باز می‌شود. به‌عنوان مثال وقتی بازدیدکنندگان مقابل پرده قیام مختار قرار می‌گیرند، به راحتی به سده یکم هجری می‌روند؛ به زمانی که حماسه عاشورا رخ داده و مختار ثقفی بعد از شهادت امام حسین(ع) و همراهانش، برای خونخواهی شهدای کربلا قیام می‌کند». مدیر روابط عمومی موزه ملک درباره نقش این پرده در بیان واقعیت قیام مختار می‌گوید: «اگر نقالی پای این پرده بایستد، می‌توانید با روایت‌های پرده‌خوان و مشاهده نقش‌های روی پرده قدم به قدم با مختار همراه شوید. از زمانی که مختار افرادی را که پیرو مکتب امام حسین(ع) بودند، به سمت خودش می‌کشد تا زمانی که قدرت می‌گیرد و یکی یکی سراغ اشقیا می‌رود، همه و همه با مشاهده پرده قیام مختار و گوش‌سپردن به صدای نقال امکان‌پذیر است».


اولیا و اشقیا در یک قاب!
در نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای که موضوع مذهبی داشتند و روایتگر زندگی ائمه(ع) بودند، با ۲دسته افراد مواجه هستیم؛ اولیا یا همان آدم‌های خوب قصه و اشقیا که مردان بد روزگار خودشان بودند. در این تابلوی نقاشی بزرگ هم همه افراد حاضر در قیام مختار ثقفی دیده می‌شوند؛ از اولیا بگیرید تا اشقیا. با دقت روی نقاشی می‌توان اسامی همه حاضران در این قیام خونخواهی را مشاهده کرد. فردی که در میانه تصویر روی تخت نشسته، مختار است و در اطرافش می‌توان برخی از یارانش همچون ابراهیم بن مالک اشتر نخعی را پیدا کرد. شمر، حرمله، خولی، عمر بن‌سعد و... نیز ازجمله اشقیایی هستند که در این قاب پارچه‌ای به چشم می‌آیند.


شعر معروف محرم به خط سیدعلی
در گوشه سمت راست پرده قیام مختار، نام سیدعلی نوشته شده که برخی به اشتباه آن را نام هنرمند این اثر تاریخی می‌دانند، درحالی‌که به گفته یساولی، سیدعلی نام خطاط و خوشنویس این اثر است. اگر دقت کنید، دور تا دور این تابلوی پارچه‌ای زیبا، کتیبه‌ای وجود دارد که در آن شعر معروف محتشم کاشانی (باز این چه شورش است که در خلق عالم است) با خط نستعلیق نوشته شده است. این خط زیبا متعلق به هنرمند خطاطی است که نامش سید علی بوده است.


نگاهی به دیگر آثار محرمی موزه ملک
علاوه بر تابلوی قیام مختار که یکی از آثار محرمی و ماندگار موزه ملی ملک به‌حساب می‌آید، در این موزه 2اثر دیگر هم وجود دارد که به واقعه عاشورا مرتبط است. کتاب‌های چاپ سنگی «توفان‌البکاء» و پرده قلم‌کار عاشورایی، دو اثر محرمی و عاشورایی هستند که در ادامه بیشتر با آنها آشنا می‌شویم.



پرده قلم‌کار عاشورایی با اشعار سوگواری امام حسین ع
در موزه ملی ملک یک پرده قلم‌کار عاشورایی وجود دارد که طول آن 3متر و 75سانتی‌متر و عرض آن 55سانتی‌متر است. این پرده که رنگ زمینه آن کرم است و در نگارخانه موزه، در بخش مجموعه آثار اهدایی دکتر علی حجت‌زاد به نمایش درآمده، مزین به اشعار سوگواری امام حسین(ع) است. به گفته مدیر روابط عمومی موزه ملک، پرده قلم‌کار عاشورایی از جنس پنبه است که روی آن با رنگ‌های گیاهی چاپ خورده است. کتیبه‌هایی به خط نستعلیق روی پرده دیده می‌شود که با نقش‌های گیاهی و محرابی تزئین شده‌اند. روی این پرده قلم‌کار نوشته شده: «روزی که شد به نیزه سر آن بزرگوار / خورشید سر برهنه برآمد ز کوهسار / موجی به جنبش آمد و برخاست کوه کوه / ابری به بارش آمد و بگریست زار زار / گفتی تمام زلزله شد خاک مطمئن / گفتی فتاد از حرکت چرخ بی‌قرار / عرش آن زمان به لرزه درآمد که چرخ پیر / افتاد در گمان که قیامت شد آشکار».






















  کتاب‌های چاپ سنگی توفان‌البکاء
2نسخه از کتاب چاپ سنگی توفان‌البکاء مربوط به دوره قاجار هم از دیگر آثار محرمی موزه ملی ملک به‌حساب می‌آیند. اینطور که یساولی، مدیر روابط عمومی موزه می‌گوید، این کتاب‌ها ازجمله معروف‌ترین مقاتل مورد استفاده عامه در سده 13و اوایل سده 14بوده که 2نسخه از آنها در موزه ملک نگهداری می‌شود. پدیدآورنده این کتاب تاریخی ماندگار محمد ابراهیم بن محمدباقر جوهری است که این کتاب را در سال 1253هجری قمری تالیف کرده است. یکی از این نسخه‌ها که با شماره 1507به ثبت رسیده، شامل موضوعاتی ازجمله واقعه کربلا، حسین بن علی(ع) امام سوم، چهارده معصوم و شعر مذهبی است و در سال 1346هجری قمری به چاپ رسیده. «مطبعه نهضت شرق» در طهران این کتاب را به چاپ رسانده است. نسخه دیگر این کتاب که با شماره ثبت 3479شناخته می‌شود، شامل موضوعات واقعه کربلا، حسین بن علی(ع) امام سوم و شعر مذهبی و در سال 1355هجری قمری کتابت شده است. در شناسنامه این اثر آمده که ناشر این نسخه از کتاب، آقا میرزا اسدالله شهشهانی است.