سیاه سفید خاکستری

 مرتضی کاردر- روزنامه نگار

در ماه‌های اخیر نمایشگاه‌هایی با موضوع کووید-19 و قرنطینه به شکل‌های گوناگون برگزار شده است؛ چه آثاری که در گالری‌ها به نمایش درآمده‌اند و چه آثاری که هنرمندان به‌صورت مجازی در نمایشگاه‌ها یا صفحه‌های شخصی به نمایش گذاشته‌اند. با این همه آنچه درباره کووید-19 خلق شده هنوز متناسب با ابعاد اتفاق و تأثیرات و تغییراتی که ویروس در زندگی گذاشته، نیست. انگار هنوز هنرمندان بیشتر گرفتار بهت و سرگردانی و سازگار کردن خود با وضعیت تازه بوده‌اند و هنوز زمان خلق اثر نرسیده است. شاید هم اتفاق‌هایی در خلوت هنرمندان می‌افتد که هنوز به عرصه عمومی نرسیده است.
از هفته گذشته نمایشگاهی به نام کووید-19 به انتخاب مجید سعیدی در گالری هنر طهران دایر شده است؛ مجموعه‌ای از آثار هنری از عکس‌، طرح، مجسمه، نقاشی و کاریکاتور هنرمندان ایرانی و هنرمندانی از دیگر کشورها. ادل رودریگز، علیرضا پاکدل، مریم سعیدپور، کوثر پلنگی، علی خالق، بهناز محمدهادی و ماریو فوئنتس هنرمندانی‌اند که آثارشان برای نمایشگاه انتخاب شده است.
وجه تمایز آثار این است که بیشترشان تأثیر کرونا بر زندگی روزمره را نشان می‌دهند و اتفاق‌های هنری را در زندگی روزمره جست‌و‌جو می‌کنند. در عین حال رویکردهای گوناگون تأثیر ویروس را در زندگی نشان می‌دهند که یک رویکرد غالب نیست؛ شماری از آثار قدری تلخ‌ترند، شماری دیگر امیدوارانه‌تر و بعضی از آثار نیز در مرز میان بیم و امید قدم می‌زنند. کاش گالری‌های دیگر نیز چنین نمایشگاه‌هایی را در دستور کار خود قرار دهند؛ چراکه هم دوستداران هنر به‌دنبال آثاری با موضوع کرونا می‌گردند و هم اتفاق‌هایی نظیر این، رونق گالری‌ها را در این روزها بیشتر می‌کند.

کارتون تصویری کرونا
علیرضا پاکدل داستانی تصویری از کووید-19 خلق کرده است. امدادگرانی گرفتاران در باتلاق کرونا را نجات می‌دهند. پزشکی عازم بیمارستان است. همسر او را از زیر قرآن رد می‌کند و پسر کاسه آبی در دست پشت سرش ایستاده است. بیماری از بیمارستان مرخص شده و خانواده در آستانه خانه روی او آغوش گشوده‌اند. پرستاری دارد سقف بیمارستان را رنگ می‌کند و... . نکته درخور ستایش کارهای علیرضا پاکدل طرحی است که او از پیش برای روایت تصویر خود داشته و به ارائه تک‌اثرهایی با استفاده از نمادهای کرونایی بسنده نکرده است. ارائه آثار به شکل کاریکاتور حس شادمانی و طنازی آثار امیدوارانه پاکدل را دوچندان کرده است. قصه‌های تصویری علیرضا پاکدل قابلیت تکرار و تبدیل به یک مجموعه کامل را دارد.

انتزاع کرونایی
سفیدی‌ها در زمینه آبی و خاکستری، شبیه پانسمان، شبیه بتونه‌کاری خودروی تصادفی پیش از رنگ‌کاری دوباره، شبیه باندپیچی یک انسان آسیب‌دیده، شبیه ماسک. کوثر پلنگی در ترکیب رنگ‌ها و تصویرها توانسته است به مرز انتزاع برسد. در میان آثار ارائه شده در ماه‌های اخیر اثر انتزاعی کمتر بوده است. هنرمندان در آثار خود نشانه‌های آشکارتری برای اثبات خلق اثر در روزهای کرونا گذاشته‌اند و همین که هنرمندی جرأت می‌کند تا اثری انتزاعی خلق کند، ستودنی است. نقاشی کوثر پلنگی فارغ از قرائت کرونایی نیز تماشایی است، اما در کنار سایر آثار خوانشی متفاوت پیدا می‌کند.

فاصله‌ها
عکس‌های مریم سعیدپور پیش از اینکه در نمایشگاه عرضه شود در شبکه‌های اجتماعی بارها دست به‌دست شده و بسیاری عکس‌ها را تماشا کرده‌اند. شبکه‌ها و سایت‌های بسیاری از عکس‌های او گزارش تهیه کرده‌اند. او هم‌سو با بسیاری از عکاسان برجسته دنیا، حتی پیش‌تر از خیلی از آنها، روزهای قرنطینه را تصویر کرده است. مسئله اصلی او در عکس‌ها همواره انسان بوده است و درونمایه اصلی عکس‌ها رابطه‌های انسانی. حالا نیز همین مسئله را در روزهای قرنطینه دنبال کرده است. در خانه‌ها همیشه دیوارهایی هست که فاصله‌ها را بیشتر می‌کند، حالا انگار کرونا آمده تا عکاس در روایت خود پیش‌تر برود و فاصله‌ها بیشتر شوند.
عکس‌ها مثل همیشه زیبایی‌شناسی ویژه مریم سعیدپور را دارد؛ تضاد شدید، رنگ‌های اشباع شده، غلبه رنگ‌های سرد و مکدر، ساختمان‌ها و خانه‌هایی گاه فرسوده که سردی را بیشتر می‌کنند ازجمله مؤلفه‌های همیشگی عکس‌های اوست که در عکس‌های کرونایی نیز به چشم می‌خورد. مستندنگاری سبب شده است که او از عکس‌های کارگردانی‌شده صرف فاصله بگیرد، اما نشانه‌های زیبایی‌شناختی و درونمایه عکس‌های گذشته او در عکس‌های قرنطینه نیز آشکار است.
 
ماهی‌ها، آبی‌ها
آثار دوهنرمند خارجی نیز در نمایشگاه عرضه شده است؛ ماریو فوئنتس و ادل رودریگز. رودریگز در کارتون‌های خود با ترامپ و ماسک و نشانه‌های کووید-19 بازی کرده است و از ابتدا پایین‌تر از هنرمندی مثل علیرضا پاکدل قرار می‌گیرد. اما شاهکار نمایشگاه کووید-19 تک اثر ماریو فوئنتس است. ماسک‌های آبی شبیه تکه‌های پازل سطح اثر را پوشانده‌اند و ماهی‌ها در اعماق آبی شنا می‌کنند. یکی از پازل‌ها ماسک سفید است، ماسک سفید فضای یک‌دست اثر را به هم می‌ریزد و درحقیقت از کل اثر رمزگشایی می‌کند. شاهکار فوئنتس خلق اثر با استفاده از یکی از اصلی‌ترین نشانه‌های کرونا یعنی ماسک است و تبدیل ماسک به بخشی از بافت اثر هنری بی‌آنکه در نگاه نخست به چشم بیاید.