قربانی، متهم نیست!

یکتا فراهانی ـ‌ خبرنگار

خشونت و آزار، اشکال و مراتب مختلفی دارد اما در این میان خشونت و آزار جنسی یکی از معدود جرم‌هایی در دنیاست که در آن احساس شرم و گناه قربانی گاهی مانع از پیگیری جرم مجرم می‌شود و حتی در بسیاری موارد قربانی خود را هم مقصر می‌داند. بررسی نحوه رسیدگی به پرونده‌های شکایت علیه تجاوزهای جنسی در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است اما اینگونه بررسی‌ها در بسیاری از کشورها نشان از آن دارد که ناهنجاری‌های مردسالارانه اغلب قربانی را هم زیرسؤال می‌برد. ضمن اینکه مجرم نیز خیلی راحت یا موضوع را کتمان می‌کند یا قربانی را هم در ارتکاب جرم خود مجرم می‌شناسد. در ایران آزارهای جنسی نه در محیط کار و تحصیل، نه در خانواده و اجتماع و نه حتی در مورد کودکان جرم شناخته‌شده‌ای نیست و پیگیری آن نیازمند شاکی خصوصی و داشتن شاهد و در واقع پروسه‌ای سخت و طولانی است. اما افشاگری‌های اخیر جنسی علیه زنان نشانگر شکل‌گیری فضای تازه‌ای در شکستن سکوت سنگینی است که همیشه بر این مشکل سایه افکنده بود؛ موضوعی که در یک مورد منجر به پیگیری پلیس امنیت کشور شد و پرونده آزارگرجنسی در حال تشکیل است.



ویژگی و عوارض خشونت‌های جنسی 
دکترسید حسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران درخصوص تأثیرات و عوارض جسمی و البته روحی فردی که مورد خشونت جنسی واقع می‌شود می‌گوید: تأثیرات چنین آسیبی بسیار ماندگار است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تجاوزهای جنسی نیز نارضایتی کسی است که مورد تجاوز و آزار جنسی قرار می‌گیرد. اما واقعیت این است که افشای این موضوع می‌تواند کارکردهای مثبت و منفی در جامعه داشته باشد. تبعات منفی چنین افشاگری‌هایی مانع از انجام چنین کاری توسط قربانی می‌شود و ترس‌ها و تردیدهای او معمولاً مانع از آن می‌شود که بتواند به‌موقع حق خود را طلب کند و گاهی مانند افشاگری‌های اخیر موضوع مدت‌ها به تأخیر می‌افتد.
دکتر موسوی چلک می‌گوید که اغلب نوع واکنشی که اطرافیان نسبت به فرد قربانی دارند و تهدیدات شخص تجاوزگر مانع از آن می‌شود که قربانیان بتوانند در این خصوص اقدامی انجام دهند. به علاوه معمولاً پذیرش خانواده و جامعه نسبت به این فرد بسیار سخت و دشوار خواهد بود و همه این موارد در کنار هم مانع از افشای به‌موقع چنین جرم‌هایی خواهد شد. رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران عقیده دارد که نااطمینانی از آینده هم نکته مهم دیگری در این خصوص است چون قربانی نمی‌داند بعد از افشای چنین رازی شرایط او در آینده به چه شکل خواهد شد و دیگران در موردش چگونه قضاوت خواهند کرد. در واقع داشتن شهامت و جسارت لازم برای آشکار‌کردن چنین رازی عواقب خاص خود را خواهد داشت که تا قبل از مطرح‌شدن آن شخص قربانی آگاهی دقیقی از آن نداشته است.

حمایت‌های قانونی و اجتماعی 
دکتر موسوی چلک می‌گوید: کیفیت و کمیت حمایت‌های قانونی و اجتماعی که از افرادی که قربانی می‌شوند صورت می‌گیرد نکته مهم دیگری است که تأثیر بسیار زیادی در چگونگی تصمیم‌گیری قربانیان خواهد داشت. حمایت‌های اجتماعی، قانونی و خانوادگی باید به‌گونه‌ای اطمینان‌بخش باشند. در این صورت می‌توان امیدوار بود  که جامعه به سمتی برود که مردم از افشای اینگونه تجاوزات کمتر بترسند یا آنها را کتمان کنند. در واقع در بسیاری موارد سیستم حمایتی می‌تواند پشتوانه‌ای برای افراد قربانی باشد؛ به‌گونه‌ای که اینگونه حمایت‌ها مانع از تکرار و استمرار این موضوع توسط همان فرد تجاوزگر یا افراد دیگری از این دست باشد. رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران می‌افزاید: پذیرش اجتماعی، موضوع مهمی در این زمینه است و بخش قابل توجه دیگر آن هم وجود سیستمی است که افراد بتوانند به‌موقع اطلاع‌رسانی کنند. دکتر موسوی چلک می‌گوید: وجود سازمان و در نهایت سیستمی که بتواند کارها را سامان ببخشد موضوع بسیار مهمی است؛ سیستمی که فارغ از آنکه فرد قربانی چه‌کسی باشد یا چه سمتی داشته باشد به جرم او رسیدگی کند.

چشم‌پوشی و انکار 
دکتر موسوی چلک می‌گوید: تجاوز جنسی قابل چشم‌پوشی نیست و حتی سکوت درباره آن هم نوعی ظلم و خیانت در حق افراد دیگری است که ممکن است قربانی بعدی به‌حساب بیایند. در هیچ قانون یا آموزه دینی‌ای هم پیگیری حق و حقوق منع نشده و گفته نشده که افراد حق خود را مطالبه نکنند. تجاوز و تعرضی که به افراد اعم از مردان و زنان و کودکان  می‌شود حتماً باید پیگیری و بررسی شود. همچنین با توجه به اینکه بعضی علائم ناشی از تجاوز بالینی است، طبیعتاً اگر به‌موقع به آنها رسیدگی نشود ممکن است نتوان تشخیص درستی نسبت به آنها داشت. البته باز هم شیوه‌هایی برای تشخیص درست وجود دارد ولی بهتر است شرایط اجتماع به‌گونه‌ای باشد که عوارضی که فرد قربانی متقبل می‌شود تا سال‌ها گریبانگیر او نباشد. توجه داشته باشیم ناامن‌کردن فضا برای فرد متجاوز با پرده‌برداری از جرم او می‌تواند یکی از پیامدهای مثبت اینگونه افشاگری‌ها باشد. رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران عقیده دارد که بازنگری در قوانین درخصوص چنین جرم‌هایی و تقویت سیستم‌های حمایتی در نظام رسمی ما می‌تواند باعث تغییر رفتار مجرمان و تصمیم‌گیری به‌موقع و بهتر قربانیان شود. سیستم‌های حمایتی شامل حمایت‌های حقوقی، روانی و اجتماعی باعث می‌شوند که چنین جرم‌هایی کمتر در جامعه اتفاق بیفتد. رعایت حقوق شهروندی هم مانع از بی‌تفاوتی نسبت به شهروندان دیگر خواهد شد و از همه مهم‌تر اینکه مردم باید از حق و حقوق خود آگاه باشند و نسبت به آن بی‌تفاوت نباشند.

خشونت‌؛ عامل مهم ارتکاب جرم
دکتر امیر محمود حریرچی، متخصص سلامت عمومی و آسیب‌شناس اجتماعی نیز درخصوص افشاگری‌های اخیر تجاوزهای جنسی می‌گوید: درحال حاضر خشونت به‌عنوان بدترین جرم در دنیا شناخته شده و روزبه‌روز هم مجازات برای ابراز خشونت‌های مختلف بیشتر می‌شود که شدیدترین و بدترین نوع خشونت هم خشونت و تجاوزهای جنسی است. بنابراین می‌توانیم بازتعریفی از خشونت داشته باشیم. خشونت را اغلب به‌صورت خشونت جسمی می‌شناسیم، درصورتی که خشونت می‌تواند به‌صورت‌های مختلف دیگری هم نمود پیدا کند مانند خشونت‌های عاطفی، کلامی یا رفتاری.
دکتر امیر محمود حریرچی اضافه می‌کند: خشونت‌های جنسی به روش‌های مختلف حتی در محیط کار با تهدید از دست‌دادن شغل، وعده افزایش حقوق یا ترفیع شغلی اعمال می‌شود. اما شناخت خشونت باعث آگاهی بیشتر مردم خواهد شد چون هر کدام از این خشونت‌ها می‌تواند سرانجام به خشونت‌های جنسی و تجاوز نیز ختم شود. گفتن یک کلام نامناسب و غیراخلاقی و به‌اصطلاح متلک یا پیشنهادهای غیرمعقول هم می‌توانند نوعی از خشونت به‌حساب بیایند. گاهی ادامه همین رفتارها به‌تدریج کار را به جایی می‌رساند که افراد، قربانی خشونت‌های بیشتر  و در نتیجه آزار بیشتری را متحمل می‌شوند.
دکتر حریرچی عقیده دارد که در کشور ما مشکل از آنجا شروع می‌شود که خیلی افراد با ارتکاب خلاف‌های مختلف ساحل‌امنی برای خود درنظر می‌گیرند که متأسفانه این سایه امن هم قوانین ما هستند. داشتن شاهد هنگام ارتکاب تجاوز، موضوعی است که چون اغلب نمی‌توان به آن دسترسی داشت قابل اثبات هم نیست کار را برای متجاوزان راحت‌تر می‌کند و در نتیجه مانع از ادامه جرم‌های این‌چنینی توسط آنها نخواهد شد. درصورتی که سخت‌کردن شرایط باعث می‌شود قربانی دنبال پیگیری موضوع نرود و در نتیجه تجاوزگر هم همچنان به جرم خود ادامه دهد.

حفظ آبرو یا احقاق حقوق؟
دکتر حریرچی اظهار می‌کند: به‌طور کلی کلمه آبرو در کشور ما به خوبی شکل نگرفته و در واقع در بسیاری موارد موضوع دست و پاگیری است که افراد گاهی برای حفظ آن مجبور می‌شوند حق و حقوق خودشان را نادیده بگیرند یا از آن چشم‌پوشی کنند. درصورتی که کسی که به او تجاوز می‌شود احساس بدی در حد نابودی به او دست خواهد داد و احساس می‌کند در شرایطی قرار گرفته که هیچ پناه و حمایتی ندارد و جرأت مطرح‌کردن موضوع را هم برای حفظ آبرو و همچنین ناتوانی در اثبات جرم متجاوز نخواهد داشت.
دکتر حریرچی معتقد است که مطرح‌شدن و افشاگری از چنین جرائمی با وجود اینکه برای خود قربانی بسیار سخت خواهد بود ولی می‌توان از این طریق موضوع عفت عمومی را هم که در جامعه ما تعبیر درستی از آن نشده زیرسؤال برد؛ یعنی مطرح‌شدن چنین موضوعاتی نباید کاری خلاف عفت عمومی به‌حساب بیاید بلکه انجام چنین جرم‌هایی است که می‌تواند چنین تعریفی در برداشته باشد. به این ترتیب چنین افشاگری‌هایی می‌تواند آگاهی و هشداری به افرادی که در معرض خطر قرار دارند بدهد؛ ضمن اینکه تا حدودی باعث ترس افراد متجاوز از ارتکاب دوباره جرم هم خواهد شد.

قربانی یا متهم؟!
دکتر حریرچی می‌گوید که وقتی به شیوه‌های مختلف کسی را که مورد تجاوز و آزار جنسی قرار گرفته، متهم قلمداد کنیم و از او خرده بگیریم که مثلاً شاید خودش پوشش یا رفتارمناسبی نداشته است به نوعی مانع از آن می‌شویم که قربانی بتواند چنین موضوعی را بازگو کند. ضمن اینکه به این ترتیب شخص متجاوز هم برگ برنده‌ای خواهد داشت و در بسیاری موارد طرف مقابل را در ارتکاب جرم خود شریک یا حتی مقصر اصلی جلوه خواهد داد. البته داشتن پوشش مناسب، موضوعی اجتماعی است که رعایت آن باعث امنیت بیشتر برای خود افراد می‌شود ضمن آنکه بهانه‌ای هم برای افراد و بیمارانی که قصد تجاوز به حقوق دیگران را دارند، نخواهد داد.

نقش آموزش جنسی در دوران کودکی 
دکتر حریرچی می‌گوید: افراد باید از کودکی نسبت به مسائل جنسی، شناخت هویت و جنسیت و مراقبت‌های خاص از خودشان در زمینه‌های جنسی آشنایی کافی را داشته باشند. اما این موضوع باز هم مانع از تجاوز خشونت‌گران جنسی نخواهد شد. بنابراین جامعه باید بتواند از این لحاظ تا حد امکان امنیت را برقرار کند. در جامعه ما خانواده نقش مهمی در دادن امنیت و همچنین آگاه‌سازی‌ دختران و پسران خود در زمینه مسائل جنسی دارد. دادن چنین امنیت و آگاهی‌هایی از جانب خانواده باعث می‌شود فرزندان بتوانند به راحتی مشکلات و سؤالات خود را در زمینه مسائل جنسی با خانواده مطرح کنند. دکتر حریرچی اضافه می‌کند: مطرح‌شدن چنین مسائل و افشاگری‌هایی از این دست نباید در حد یک موج آن هم برای مقطعی کوتاه باشد؛ هر چند در همین حد هم می‌تواند تأثیر کوتاه و مقطعی داشته باشد ولی موضوع مهم و هدف اصلی پیدا کردن راه‌حل در سطح جامعه و معرفی و آشنایی افراد با روش‌های برخورد صحیح با چنین موضوعاتی است. ضمن اینکه افراد بیمار و متجاوز هم اجازه نداشته باشند به راحتی به تجاوز و آزارهای جنسی خود ادامه دهند؛ در واقع ترس برای مطرح‌کردن موضوع از سوی قربانی باید به سمت تجاوزگر سوق پیدا کند و آبروی او به‌عنوان متجاوز به خطر بیفتد نه شخص قربانی و بی‌گناه. شناخت مشکلات جنسی مختلف در سطح اجتماع امنیت جامعه را به‌صورت‌های مختلف زیرسؤال می‌برد و به خطر می‌اندازد. دکتر حریرچی معتقد است که مهم‌تر از این نوع افشاگری‌ها، توجه مسئولان است که نباید نسبت به این موضوعات بی‌تفاوت باشند و با خاموش‌شدن موج این نوع افشاگری‌ها، آنها هم موضوع را رها کنند.




اثبات یا کتمان جرم 

 
 دکتر حریرچی می‌گوید که موضوع مهم درخصوص اثبات اینگونه جرم‌ها این است که اولاً تجاوز جنسی در حد یک جرم کیفری و جنایی شناخته شود، نه صرفاً نوعی بزهکاری. ضمن اینکه پوشش و سایه‌ای که افراد توسط آن می‌توانند به کارهای خلاف خود ادامه دهند و قربانیان نیز توان و شجاعت مطرح‌کردن آن را ندارند باید از بین برود. با از بین‌رفتن چنین مشکلی بی‌تفاوتی‌های جامعه هم از بین خواهد رفت و قانون نیز با حمایت لازم و به‌موقع خود، مانع از آسیب بیشتر افراد قربانی خواهد شد. توجه داشته باشیم تجاوز جرمی است که مجرم در هر صورت و با هر برداشتی از سوی دیگران باید به سزای اعمال خود برسد. ضمن آنکه مفری هم برای فرار مجرمان و متجاوزگران برای آوردن بهانه‌های مختلف وجود نداشته باشد. کنترل رفتار افراد متجاوز، موضوعی است که قوانین حاکم بر جامعه مهم‌ترین نقش را در آن خواهند داشت. در این زمینه شکل‌گیری سازمان‌های مردمی و غیردولتی (NGO) ها هم می‌توانند مؤثر واقع شوند. وجود اینگونه سازمان‌های مردمی و داوطلبانه می‌توانند حمایت‌های لازم را از افراد قربانی به عمل آورند.





واکنش‌های متفاوت نسبت به یک جرم 

 
دکتر موسوی چلک می‌گوید: ممکن است در مناطق مختلف یک شهر با توجه به عوامل بسیار متفاوت شاهد واکنش‌های بسیار متفاوتی هم باشیم. آموزش‌های متنوع و نوع فرهنگ و تفکر هر خانواده و نوع شناختی که آنها نسبت به مسائل مختلف دارند باعث متنوع‌شدن نوع برداشت‌ها و در نتیجه واکنش‌ها خواهد بود.
رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران می‌افزاید: بعضی خانواده‌ها پس از باخبرشدن از چنین حادثه‌ای برای فرزندشان از او حمایت و برعکس عده‌ای دیگر نیز او را طرد می‌کنند. در واقع نوع واکنش اطرافیان باعث می‌شود که سکوت یا افشای قربانی به شخص متجاوز اجازه بدهد تا به جرم خود ادامه بدهد یا بر عکس مانع از ادامه چنین جرمی شود. متأسفانه فضای جامعه ما هم اغلب به‌گونه‌ای است که سکوت قربانیان را به‌دنبال خواهد داشت.
دکتر موسوی چلک می‌گوید: ایجاد موج افشاگری و اطلاع‌رسانی درخصوص چنین جرم‌هایی و آگاه‌سازی‌ دیگران باعث احتیاط بیشتر دیگران و البته گاهی هم در بعضی موارد سبب می‌شود تا عده‌ای هم در این میان بخواهند از آب گل‌آلود ماهی بگیرند؛ یعنی بعضی افراد به دروغ اطلاعات اشتباهی در این خصوص در اختیار دیگران قرار می‌دهند و باعث احساس ناامنی و نااعتمادی بین دیگران می‌شوند.
رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران، حمایت و اطمینان‌بخشی اجتماعی و قانونی را عامل بسیار مهمی در ادامه پیدا‌نکردن چنین رفتارهایی می‌داند و عقیده دارد به این ترتیب متجاوزگران و افراد خاطی اجازه نخواهند داشت به‌راحتی دست به چنین تجاوزهایی بزنند و خیالشان هم راحت باشد که کسی جرأت نخواهد داشت پرده از راز تجاوزهای آنها بردارد. در واقع فضا در جامعه باید به‌گونه‌ای باشد که متجاوزان امنیت نداشته باشند تا بتوانند به تکرار رفتارهای ناشی از خشونت و تجاوز خود ادامه دهند.