رونق در راسته آنلاین‌فروشان

سمیرا مصطفی نژاد - لیلا شریف ـ روزنامه‌نگار


مغازه‌ها بسته شدند، چک‌های صاحبان کسب و کار یکی پس از دیگری برگشت خورد و... این جملات می‌توانند همچنان ادامه داشتند تا بخشی از بلایی که کرونا بر سر کسب و کار نازل کرد روایت کنند؛ جملاتی که این روزها بارها و بارها تکرار شده‌اند اما کمتر اتفاق افتاده است که از آن روی خوش سکه کرونا صحبت شود. کرونا همانطور که ضربه هولناکی به اقتصاد و منابع درآمدی مردم وارد کرد، چراغی شد تا مسیر ترقی را به برخی از کسب و کارها نشان دهد؛ تا جایی که سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور هم در این رابطه معتقد است: «ما سعی می‌کنیم از کسب‌وکارهای زیان‌دیده از کرونا حمایت‌های لازم را داشته باشیم اما درعین‌حال در این شرایط کسب‌وکارهایی که به هر دلیلی در شرایط عادی خیلی رونق نداشتند و یا به آنها اقبال جدی نشان داده نشده بود، در این دوره رشد کردند». براساس گفته این مقام مسئول، مواردی همچون بیمه، آموزش، بهداشت و فین‌تک‌ها در دوره شیوع ویروس کرونا رشد خوبی داشتند و همچنین مقاومت کسب‌وکارهای سنتی در دوره شیوع ویروس کرونا از بین رفت؛ همین مقاومت کسب‌وکارهای سنتی، بزرگ‌ترین مانع کسب‌وکارهای نوین بود. 
در اسفندماه1398 با توجه به شیوع بیماری کرونا و افزایش تقاضا برای خریدهای اینترنتی حجم اسمی معاملات تجارت الکترونیک با 103درصد رشد نسبت به سال قبل به 423هزار میلیارد تومان رسیده است. روزنامه همشهری با توجه به این آمار به سراغ برخی از کسب و کارهای اینترنتی رفت. در این مسیر طرح ۲نکته لازم است، در ابتدای امر باید گفت در کمال تأسف برخی از کسب‌وکارها که بدون شک در دوران رشد خود به‌سر می‌برند، راضی به گفت‌وگو نشدند.  نکته دوم نیز مربوط به نگاه کلی به وضعیت فعلی کسب و کارهای اینترنتی می‌شود؛ در واقع برخی از کسب و کارها هر چند در دوران اوج کرونا با رشد قابل توجهی همراه شدند اما در ادامه مسیر و زمانی که مردم با شرایط عادی زندگی خو گرفتند، فروش آنها به شرایط عادی قبل از کرونا بازگشت. پرس و جوی ما از فهیمه مزینانی، مدیر ارتباطات رسانه‌ای تپسی، این نکته را تأیید کرد؛ «با توجه به شیوع کرونا از اوایل اسفند‌ماه در ایران و تعطیلی موقت بیشتر شرکت‌ها و اماکن عمومی و تفریحی در سطح شهرهای کشور، حمل‌ونقل درون‌شهری هم با کاهش شدیدی مواجه شد، به شکلی که میزان درخواست‌های ما در زمان اوج شیوع این بیماری، تا 70درصد با کاهش روبه‌رو بود. اما پس از فروردین‌ماه به‌تدریج و با بازگشت دوباره اماکن عمومی و کسب و کارها به حالت نسبتا عادی، تعداد درخواست‌ها هم افزایش پیدا کرد و به حالت اولیه خود نزدیک شد».



1
رونق برنامه‌نویسی از ترس کرونا

کسب و کارهای اینترنتی قبل از شیوع جهانی کرونا بسیار مورد توجه بودند اما آمدن این ویروس موجب شد تا مشتریان بیشتر به سمت خرید اینترنتی بروند. روند صعودی شیفتگان خرید اینترنتی زمینه‌ای را مهیا کرد تا کسب و کارهای وابسته به این حوزه نیز به شکل زنجیره‌وار از رونق خوبی برخوردار شوند.
کرونا ثابت کرد که بسیاری از کسب و کارها نیاز به برنامه‌نویس‌‌های کاربلد برای دیجیتال‌کردن و افزودن مسیر فروش اینترنتی به راه‌های دیگر فروش خود دارند.
ناگفته نماند که برنامه‌نویسی پیش از این نیز به‌عنوان شغل‌های مهم در سطح جهانی شناخته می‌شد و در واقع کرونا مسیر پیشرفت برنامه‌نویسان را سرعت بخشید؛ چراکه سال‌هاست وابستگی انسان به دنیای مدرن موجب شده است تا نیازهایی همچون نیاز به استفاده از نرم‌افزار، اپلیکیشن کامپیوتری و تلفن همراه روزبه‌روز گسترش پیدا کند.
محمدامین که چند سالی است در قامت یک برنامه‌نویس وارد بازار کار شده است، در رابطه با شرایط کار برنامه‌نویس‌ها در دوران کرونا می‌گوید: «اگر بخواهم با نگاه واقع‌بینانه شرایط را توضیح بدهم، باید بگویم که تا اواخر اردیبهشت‌ که چندماه از کرونا گذشته بود، پیشنهادهای کاری بسیار کم شد و با یک نگاه به آگهی‌های استخدام، شرایط نامناسب کاملا مشخص بود اما با گذر زمان شرایط بهبود یافت».
براساس گفته محمدامین، برخی شرکت‌های بزرگ مانند اسنپ و دیجی‌کالا در روزگار کرونا دایره فعالیتشان بیشتر شده است و همین موجب شد تا بسیار بیشتر از قبل برای استخدام برنامه‌نویس آگهی بدهند؛ «پیش از کرونا ما شاهد بودیم که این شرکت‌های بزرگ برای جذب برنامه‌نویس خیلی آگهی نمی‌دانند یا شاید بهتر باشد که بگویم من نمی‌دانم تا قبل از آن چطور برنامه‌نویس‌هایشان را استخدام می‌کردند اما در ماه‌های اخیر به شکل عجیبی آگهی‌های استخدام برنامه‌نویس از جانب شرکت‌های بزرگی مانند دیجی‌کالا، تپسی و اسنپ افزایش پیدا کرده است.»
هر چند این برنامه‌نویس معتقد است که نمی‌توان در رابطه با شرایط کار برنامه‌نویس‌ها حکم کلی داد، چرا که برخی از شرکت‌های برنامه‌نویسی که با سازمان‌های ورزشی همکاری می‌کردند، دچار مشکلات اساسی شده‌اند اما «برخی از افرادی که کسب وکارشان را به شیوه سنتی مدیریت می‌کردند، هم‌اکنون تمایل دارند که برای نجات مشاغلشان از سایت و اپلیکیشن کمک بگیرند. صاحبان این مشاغل برای رفع نیاز خودشان به برنامه‌نویس‌ها مراجعه می‌کنند. از نظر من، افراد زیادی در دوره کرونا به این نتیجه رسیدند که کسب و کار آنلاین ایجاد کنند و این موجب رونق کار برنامه‌نویس‌ها شده است.» «اگر بخواهیم با یک نگاه کلی شرایط کاری برنامه‌نویس‌ها را تحلیل کنیم باید بگویم که به‌نظرم شرایط برای رونق مهیا شده است.»؛ محمدامین با این جملات تلاش کرد که شرایط کاری برنامه‌نویسان را توضیح دهد. او همچنین گفت: «بازار برنامه‌نویسی در دوره کرونا نسبت به سایر کسب و کارها از ثبات بیشتری برخوردار بود. به‌عنوان مثال در روزهای اول کرونا از یک شرکت برنامه‌نویسی به‌دلیل تعدیل نیرو، اخراج شدم اما وقتی فضای کار به ثبات رسید، ‌من توانستم در یک شرکت جدید کار کنم. این اتفاق برای برخی از دوستان من نیز تکرار شد».


2
کتاب‌های دیجیتال؛ جهش ناگهانی اما ناکافی

کتابفروشی‌ها از کسب و کارهایی بودند که بعد از شیوع کرونا با افت شدید مشتریان مواجه شدند و حتی فروش اینترنتی کتاب‌های کاغذی نیز دردی را دوا نکرد. آژانس کتاب کاهش فروش آنلاین کتاب خود را در‌ماه اسفند سال98 بی‌سابقه توصیف کرد. رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران نیز خسارت این صنف را 90درصدی اعلام کرد. اما همزمان محمد صدوقی، مدیر استارتاپ «طاقچه» از افزایش 30درصدی مراجعه به این وب‌سایت برای خرید نسخه‌های الکترونیکی و صوتی خبر داد. به گفته صدوقی در بازه زمانی 15اسفند تا 22فروردین هم مراجعه به پلتفرم طاقچه چهار تا پنج برابر افزایش داشت و حتی ناشران بیشتری برای همکاری بااین پلتفرم اعلام آمادگی کردند. مصطفی میرنوری، مدیر فروش فیدیبو نیز در ماه‌های ابتدایی سال1399 از هفت‌برابرشدن مخاطبان این پلتفرم خبر داد. اجرای پویش‌های مختلف با هدف فرهنگسازی کتاب‌های مجازی از سوی پلتفرم‌های کتابخوانی و همچنین اجبار به خانه‌نشینی ازجمله عواملی هستند که در ماه‌های اول سال‌جاری و همزمان با اوج گرفتن همه‌گیری، به رونق‌گرفتن بازار فروش کتاب‌های صوتی و الکترونیکی کمک کرد.
امیر خوراکیان، معاون مرکز ملی فضای مجازی ایران نیز به تازگی از سه برابرشدن حجم بازار کتاب دیجیتال خبر داده است. به گفته او آمار کاربران فعال روزانه در پلتفرم‌های کتاب دیجیتال از 700هزار کاربر در سال1397 به عدد1200 کاربر فعال روزانه در سال1399 رسیده است. خوراکیان آغاز همه‌گیری کرونا و خانه‌نشینی شهروندان را یکی از عوامل مؤثر بر سه‌برابرشدن حجم بازار کتاب دیجیتال و افزایش کاربران فعال روزانه پلتفرم‌های کتاب دیجیتال می‌داند.
خوراکیان در ادامه گفت: « ضریب نفوذ کتاب دیجیتال در ایران تا پایان فروردین ماه1399 به حدود1.4درصد و نسبت کتاب کاغذی به کتاب دیجیتال درایران به حدود 94درصد رسیده است». به گفته او، در سال‌های اخیر استقبال کاربران از کتاب‌های صوتی درحوزه کتاب‌های دیجیتال قابل توجه بوده است.
حمیدرضا شربتیان، مدیراپلیکیشن کتاب صوتی «نوار» اما با تأیید روند افزایش مخاطبان کتاب‌های الکترونیکی در دوران کرونا، این جهش را موقتی و ناپایدار توصیف کرد. به گفته او زمانی که مردم وارد قرنطینه شدند، یعنی در فروردین ماه، کسب و کارهای الکترونیک رشد بسیار خوبی را تجربه کردند؛ چه آنهایی که آموزش آنلاین داشتند و چه آنهایی که محتوای آنلاین ارائه می‌دادند. اما این روند دنباله‌دار نبود زیرا در ماه‌های بعدی با کمی نوسان رو به کاهش گذاشت و به سطح عادی رسید. به گفته مدیر نوار با پایان‌یافتن دوران خانه‌نشینی، مردم به روال عادی زندگی خود بازگشتند.
شربتیان می‌گوید:« اگرچه تولید محتوا در پلتفرم‌های کتاب صوتی یا الکترونیک با میزان تقاضای مشترکان ارتباط مستقیمی ندارد اما در دوران اوج‌گرفتن بازار، تلاش می‌شود با استفاده از ابزارهای موجود عناوین بیشتری ارائه شود. این روند برای مجموعه نوار که خود تولید‌کننده کتاب صوتی است تحت‌تأثیر همه‌گیری کرونا قرار گرفت زیرا مشکلات ضدعفونی‌کردن استودیوها و حفظ فواصل زمانی میان هر ضبط روند کار را با کندی مواجه کرد».




3
فروش اینترنتی؛ الان همه‌‌چیز عادی است

علی رهبری به تازگی آمار جالب‌توجهی از میزان افزایش تقاضای خرید‌های اینترنتی دراسفندماه1398 ارائه کرد. به گفته او با توجه به شیوع بیماری کرونا، میزان تقاضا برای خریدهای اینترنتی در این ‌ماه افزایش 236درصدی داشته است. اما همزمان، بسیاری از صاحبان کسب و کارهای اینترنتی پس از گذشت 5ماه از آغاز سال، این افزایش تقاضا را موقتی دانسته و می‌گویند امروز که کرونا همچنان روند زندگی افراد را مختل ساخته، روند کاری آنها مشابه روزهای پیش از همه‌گیری است. امیرحسن موسوی، مدیر روابط عمومی دیجی‌کالا با تأیید افزایش بی‌سابقه میزان تقاضای خرید آنلاین در اسفند 1398و فروردین 1399، روند امروز افزایش مشتری در دیجی‌کالا را فارغ از تأثیر همه‌گیری کرونا می‌داند.
موسوی می‌گوید: «ماجرای کرونا تقریبا تمامی کسب و کارهای آنلاین را تحت‌تأثیر قرار داد اما آنچه در مورد دیجی‌کالا و مشخصا خرده‌فروشی آنلاین و تجارت الکترونیک رخ داد این بود که ما با افزایش بی‌سابقه تقاضا مواجه شدیم؛ به‌ویژه در ماه‌های اسفند و فروردین. اما برای پاسخگویی به این حجم بالای تقاضا به زیرساخت و سرمایه‌گذاری گسترده نیاز داشتیم زیرا خرده‌فروشی آنلاین به زیرساخت لجستیک و عملیاتی و مراکز پردازش کالا نیاز دارد».
به گفته موسوی در اواخر سال98 توان پردازش دیجی‌کالا روزانه 250هزار کالا در روز بود و درصورتی که حداکثر توان به‌کار گرفته می‌شد این ظرفیت به 300هزار کالا در روز می‌رسید اما افزایش ناگهانی تقاضا باعث شد به‌دلیل نبود زیرساخت و وجود محدودیت‌های کاری مانند نیاز به ضدعفونی مراکز پردازش کالا و اقلام خریداری‌شده، لزوم حفظ فاصله اجتماعی میان نیروها و نیاز به زمان‌بندی حضور نیروها برای حفظ سلامت آنها، توانایی پاسخگویی به تمامی درخواست‌ها وجود نداشته باشد. مدیر روابط عمومی دیجی‌کالا می‌گوید: «ما در‌ماه فروردین برای نخستین بار در تاریخ دیجی‌کالا با این ناتوانی در رسیدگی به تقاضای تمامی مشتریان مواجه شدیم و لزوم رعایت پروتکل‌های بهداشتی هم باعث شد تا ظرفیت ارسال ما از روزهای عادی نیز کمتر باشد».
موسوی در توضیح رونق بازار دیجی‌کالا در دوران کرونا توضیح می‌دهد: «کسب و کارهایی شبیه به دیجی‌کالا رشد طبیعی دارند، ما در گزارش سالانه1398 خود اعلام کردیم این خرده‌فروشی آنلاین به‌صورت متوسط سالانه 105درصد رشد دارد، که این رشد فارغ از ماجرای کروناست. اما همه‌گیری کرونا می‌تواند عاملی برای ترویج فرهنگ خرید اینترنتی بوده باشد. تا پیش از آغاز همه‌گیری کرونا، خرید آنلاین تنها یک گزینه بود، اما امروز به یک ضرورت تبدیل شده‌ است زیرا از میزان ترددهای غیرضروری کم می‌کند». در فروردین سال1399 همه‌گیری کرونا و ممنوعیت سفر باعث شد برخلاف سال‌های گذشته از مشتریان روزانه دیجی‌کالا کاسته نشود و این پلتفرم روند افزایش روزانه 12هزار مشتری را حفظ کند، درحالی‌که در شرایط عادی تعداد افزایش مشتریان روزانه در‌ماه فروردین 6تا ۷ هزار نفر بوده است. همچنین به گفته موسوی، میزان فروش دیجی‌کالا در فروردین‌ماه 20تا 30درصد بیشتر از پیش‌بینی‌ها بود و حتی در بعضی از دسته‌بندی‌ها مانند مواد غذایی و اقلام سوپرمارکتی این افزایش فروش 50تا 60درصد بیشتر از حد پیش‌بینی رخ داد. اما تمامی این جهش‌ها از اواخر اردیبهشت روندی عادی در پیش گرفتند و رشد روزانه از اواخر این‌ماه تا به امروز دیگر تحت‌تأثیر همه‌گیری نبوده است. 



4
سلامت از راه دور

تله مدیسین یا «تأمین سلامت از راه دور» جملاتی هستند که در روزهای کرونا‌زده بیش از پیش به گوش می‌خورند، آنطور که «کرسی ارتباطات علم و فناوری یونسکو» پیش از این توضیح داده بود تله‌مدیسین در یک تعریف ساده عبارت است از ویزیت بیماران از یک فاصله دور با استفاده از تکنولوژی‌های صوتی و تصویری و تجهیزات پزشکی مربوط به آن.
این فناوری‌های ارتباطی در حوزه پزشکی از سال‌ها پیش در کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار گرفت تا از این طریق شرایط عبور از موقعیت‌های بحرانی مهیا شود. شیوع کرونا موجب شد تا تله‌مدیسین که پیش از این جایگاه چندان مهمی در روند درمانی ایران نداشت از جانب پزشکان و بیماران مورد توجه قرار بگیرد و شاید بیراه نباشد که بگوییم هم‌اکنون بسیاری از بیماران برای دورماندن از احتمال ابتلا به ویروس کرونا ترجیح می‌دهند تا پزشک خود را از طریق شبکه‌های پیام‌رسان مجازی ملاقات کنند. این روند موجب شد تا جامعه پزشکی خود را با تغییرات همراه کند و شکل سنتی ویزیت جای خود را به ویزیت‌های مجازی بدهد.
دکتر احمدی که سال‌ها به‌عنوان روانشناس مشغول به فعالیت هست، این روزها تلاش کرده تا ویزیت تمام بیمارانش را از طریق فضای مجازی انجام دهد. او در این رابطه توضیح می‌دهد: «قبل از کرونا تعداد زیادی به دفتر مشاوره بنده مراجعه می‌کردند و از این طریق روند درمان پیگیری می‌شد و تنها تعداد محدودی بودند که به استفاده از ویزیت آنلاین تمایل داشتند. با شیوع کرونا و زمانی که مراجعه‌کنندگان از هراس این ویروس جدید، قرارهای ملاقاتشان را لغو ‌کردند، تصمیم گرفتم که شیوه کارم را عوض کنم و تمرکز کاری‌ام را بیشتر در حوزه آنلاین قرار دهم. خوشبختانه هم‌اکنون ویزیت‌ مجازی مراجعه‌کنندگان شرایطی را مهیا کرده است تا دایره فعالیتم گسترده‌تر شود».
براساس گفته دکتر احمدی استفاده از ظرفیت ویزیت آنلاین، شرایط را برای ویزیت ایرانی‌های خارج از کشور مهیا کرده و او علاوه بر مراجعه‌کنندگان داخلی، با ایرانی‌های خارج از کشور نیز در ارتباط است. این اتفاق موجب شده است تا منبع درآمد این روانشناس بیش از پیش افزایش پیدا کند.
ماجرای استفاده از ویزیت آنلاین در حوزه فعالیت پزشکان متخصص کمی متفاوت است؛ در واقع به‌دلیل ماهیت کار این دسته از پزشکان، ‌نیاز به حضور بیمار و ویزیت حضوری بیشتر احساس می‌شود اما بسیاری از پزشکان متخصص هم با استفاده از شبکه‌های پیام‌رسان و حتی اپلیکیشن‌های پزشکی به استقبال ویزیت آنلاین رفته‌اند. در این رابطه می‌توان به گفته‌های یک بیمار دیابتی تکیه کرد که ویزیت آنلاین شرایط مناسبی را برای او مهیا کرده است و البته از نظر او پزشک معالجش می‌تواند با استفاده از ویزیت آنلاین بیماران بیشتری را ویزیت کند. او در رابطه با ویزیت در یکی از شبکه‌های پیام‌رسان توضیح می‌دهد: «هم‌اکنون از ترس کرونا به مطب دکتر نمی‌روم و میزان قند خونم را برای پزشک معالجم ارسال می‌کنم و ایشان هم بر این اساس دارو را برای من تجویز می‌کند. این اتفاق هم برای بیمار و هم برای پزشک بهتر است؛ همانطور که من از خانه خارج نمی‌شوم و در معرض خطر قرار نمی‌گیرم، پزشک هم می‌تواند بیماران بیشتری را ویزیت کند». 



5
فراز و فرود تراکنش‌ها در حوزه‌هایی خاص

بهرنگ فاطمی، معاون بازاریابی و فروش سازمانی پلتفرم خدمات پرداخت آسان پرداخت- آپ- تأثیرگذاری همه‌گیری کرونا را به ۲بخش کوتاه‌مدت و آنی و بلند‌مدت و پایدار دسته‌بندی می‌کند. تأثیرگذاری آنی پس از اعلام آغاز همه‌گیری در کشور رخ داد؛ زمانی که رفتار اجتماعی مردم تحت‌تأثیر همه‌گیری دستخوش تغییر شد. اما تأثیرگذاری پایدار زمانی اتفاق افتاد که مردم از بهت خارج شدند و کرونا را به‌عنوان همنشینی جدید پذیرفتند و زندگی سابق را از سر گرفتند؛ البته با اعمال تغییراتی در عادت‌های همیشگی. به گفته فاطمی یکی از این تغییرات، تحول در شیوه رد‌و‌بدل‌کردن پول، پرداخت یا دریافت حق تولید کالا یا حق انجام خدمات بوده است؛ تحولی که شاید در حوزه پرداخت الکترونیک بسیار قابل توجه بود.
به گفته فاطمی، براساس گزارش سالانه شاپرک از تراکنش‌های کشور، در اسفند 97 با 26.49درصد افزایش تعداد تراکنش روبه‌رو بودیم و در اسفند98 میزان تراکنش‌ها به نسبت سال پیش از آن 2.80درصد رشد داشت و این روند در ماه‌های بعدی با افزایش قابل توجهی مواجه شد. به‌صورت جزئی‌تر تغییرات تعداد تراکنش‌ها تحت‌تأثیر همه‌گیری کرونا در بخش‌های خاص بازار و دسته‌های مشخص اصناف مشهودتر است. برای مثال میزان تراکنش‌های مشتریان فعال در بخش‌ فروش و ارائه کالاها یا خدمات لوکس و گرانقیمت، اصنافی که در حوزه حمل‌و‌نقل عمومی فعال بودند و کسب‌و‌کارهایی که در بخش آموزش فعالیت داشتند در ابتدای دوران همه‌گیری، روندی نزولی پیدا کرد اما پس از آن دستخوش افزایشی قابل توجه شد. موضوع قابل توجه دیگر، تعداد ابزارهای متعارف پرداخت- درگاه اینترنتی، دستگاه‌های کارتخوان و درگاه موبایلی- در ازای هر 10هزار نفر از جمعیت کشور است. در تیرماه سال99 به ازای هر 10هزار نفر جمعیت بالای 18سال 1873 ابزار پرداخت متعارف در کشور وجود داشت درحالی‌که در زمان مشابه سال گذشته به ازای تعداد جمعیت مشابه 1612 ابزار وجود داشت. این نشان‌دهنده رشد 16درصدی تعداد ابزارهای پرداخت در ازای رشد یک درصدی جمعیت کشور است.