تماشاخانه تهران، دائمی بود

معراج قنبری

روبه‌روی کوچه بوشهری در خیابان لاله‌زار، چه روزها و شب‌هایی را از سر گذرانده؛ عشق‌ها و شکست‌ها؛ شروع‌ها و پایان‌ها. یک بنا و یک قرن تاریخچه. یک نام و یک قرن خاطره.
گراند هتل در خیابان لاله‌زار تهران جایی بود برای نخستین اتفاق‌های سال‌های آغازین حکومت پهلوی اول؛ از نخستین اجرای قمرالملوک وزیری تا نخستین اپرای ایران. از نخستین اجرای نمایش «رستاخیز سلاطین ایران» نوشته میرزاده عشقی تا نخستین ورود بانوان به سینما و بسیاری اتفاق‌های ریز و درشت دیگر. این هتل که بخش‌های مختلفی برای نمایش، سینما و...داشت در اواخر دوره قاجار توسط شخصی به نام «سیدنصرالله» ملقب به «باقراف» در زمینی ۱۳۰۰متری ساخته شد. در منابع آورده شده که از ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۹ تمام بخش‌ها به غیر از سینما غیرفعال بوده است.
داریوش اسدزاده در گفت‌و‌گو با پیمان شیخی چنین روایت می‌کند: «در بیست و سوم دی‌ماه ۱۳۱۷ به موجب تصویب‌نامه هیأت وزیران، سازمانی به نام «پرورش افکار» در تهران تاسیس شد که هیأت‌مدیره آن عبارت بودند از دکتر محمد مصدق، دکتر شایگان، دکتر آشتیانی و دکتر فروزانفر که تحت‌نظر دکتر متین‌دفتری که وزیر دادگستری بود انجام وظیفه می‌کردند. یکی از اهداف این سازمان مسائل مربوط به نمایش بود. در نتیجه آقای سیدعلی خان نصر که تحصیل‌کرده فرانسه بود و سوابقی در قسمت تئاتر داشت و قبلاً هم کار تئاتر کرده بود به ریاست هنرستان هنرپیشگی منصوب شد و این هنرستان از سال۱۳۱۹ تاسیس شد و تقریبا در حدود هفت، هشت، ده نفر شاگرد داشت. باغ علاءالدوله در لاله‌زار یک حیاط داشت و آنطرف هم سالنی داشت که بعدا یک سنی هم درست کردند که دعوت می‌کردند برای تئاتر؛ بعد مرحوم سیدعلی خان نصر به این فکر افتاد که چون در این سالن شصت، هفتاد صندلی بیشتر جا نمی‌گیرد بعد از چندی آمد و سالن گراند هتل تو لاله‌زار را اجاره کرد.»




اجرای نمایش‌های منظم در مکان هنرستان هنرپیشگی از اول دی‌ماه ۱۳۱۹ آغاز شده بود. سرانجام سیدعلی نصر در اوایل اردیبهشت۱۳۲۰ سالن گراند هتل را خرید. در نتیجه تماشاخانه دائمی تهران در ۱۰ مهر ۱۳۲۰ با نمایش «خون سیاوش» افتتاح شد. احمد دهقان در ۱۳۲۲ با خرید سهم افرادی چون احمد گرجی و سپس سیدعلی نصر، به مالک و قدرت اول این تماشاخانه تبدیل شد. ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۹ دوره اول فعالیت این تماشاخانه بود و با ترور ماجراجویانه دهقان در همین ساختمان، پایان یافت. این سالن در دوره دوم از ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۷ با نام «تئاتر دهقان» به فعالیت خود ادامه داد.این بنا در ۱۳۳۷ و 1338 دوبار دچار حریق و خسارت شد. پس از مدتی و با تلاش‌های فراوان داریوش اسدزاده، مجددا در ۱۳۴۱ بازگشایی شد. اما این‌بار با نام «تئاتر نصر». سیدعلی نصر درگذشته بود و به احترام او نامش را روی این تماشاخانه گذاشتند. دوره سوم از ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۷ بود؛ دوره‌ای که تحول‌های تئاتر ماجراهای زیادی را برای این تماشاخانه و هنرمندانش رقم زد. نام تئاتر نصر و تئاتر دهقان نام‌هایی بود که این تماشاخانه به آنها معروف شد اما همیشه روی سردرش نام تماشاخانه تهران حک شده بود. این بنا در ۱۳۵۷ توسط کمیته امداد امام خمینی مصادره شد و دوره چهارم فعالیت خود را با تلاش‌های جهاد دانشگاهی و دکتر منتظری، از ۱۳۶۷ از سر گرفت و در زمان اجرای نمایش «سی‌وهفت شاهی جناب میرزا»‌ در مرداد ۱۳۸۱ برای همیشه تعطیل شد. در نهایت تماشاخانه تهران در ۷مهر ۱۳۸۱ به ثبت ملی رسید. در ۱۵‌سال گذشته اما این محل در بین ارگان‌های مختلف سرگردان بوده و با توجه به آغاز مرمت آن از اواسط دهه۱۳۸۰، تا به امروز، هیچ اتفاق مؤثری برایش رخ نداده است.برای اطلاعات بیشتر درباره‌  زوایای مختلف این تماشاخانه، نگارنده شما را به شنیدن شماره۱۰ از پادکست «رادیونیست»، که به همین موضوع اختصاص دارد دعوت می‌کند.