پسماند
نقشه راه محو زباله‌گردی
فعالیت پیمانکاران غیرقانونی، بی‌توجهی‌های شهروندی و فشارهای اقتصادی تنها بخشی از مشکلاتی است که در راه منع به‌کارگیری کودکان زباله‌گرد وجود دارد
محمود مولایی- خبر‌نگار
تولید زباله به‌تنهایی نگران‌کننده است و این نگرانی با توجه به اینکه کودکان زباله‌گرد در کلانشهرهای بزرگ ازجمله تهران به معضل همیشگی تبدیل شده‌اند، بیشتر می‌شود.
شهردار تهران در اواخر خرداد امسال با ابلاغ بخشنامه‌ای به‌کارگیری کودکان در فرایند جمع‌آوری پسماند را ممنوع اعلام کرد. پس از آن سازمان مدیریت پسماند در قالب طرح کاپ (کاهش پسماند) به این موضوع ورود کرد تا به‌نحوی از به‌کارگیری کودکان زباله‌گرد جلوگیری کند. با این حال، به‌نظر می‌رسد جلوگیری از زباله‌گردی کودکان به‌سادگی اتفاق نمی‌افتد و نیازمند برنامه‌ریزی و سیستم کارآمد است. به‌خصوص اینکه پسماند برای پیمانکاران ارزش بسیاری دارد اما جمع‌آوری آن توسط کارگران و کودکان زباله‌گرد درآمد بالایی ندارد. تلاش از سوی برخی سودجویان برای به کارگیری کودکان زباله‌گرد ادامه دارد و این فرایند شهرداری تهران را در مسیر منع استفاده از کودکان زباله‌گرد کُندتر می‌کند.
مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران درباره معضل کودکان زباله‌گرد به همشهری می‌گوید: «سال‌هاست درباره زباله‌گردی فقط حرف زده می‌شود و متأسفانه به عوامل بروز آن اشاره نمی‌شود. کودکان کار در تهران و در شهرهای دیگر به‌جز زباله‌گردی کارهای دیگری هم انجام می‌دهند؛ از فروش کالا تا پاک‌کردن شیشه که زباله‌گردی هم یکی از آنهاست. اما کار کودکان به‌صورت عام و نه فقط زباله‌گردی در حالی رخ می‌دهد که سازمان‌های مختلفی در قبال این کودکان که اغلب اتباع خارجی هستند مسئولیت دارند اما شکلی از قضیه که زباله‌گردی نامیده می‌شود پررنگ‌تر بوده و بیشتر هم نمایان می‌شود، درحالی‌که کار کودکان موضوعی فراتر از زباله‌گردی است.»
صدرالدین علیپور ادامه می‌دهد: «در شهرداری طی سال‌های گذشته سیاست اشتباهی در قبال این کودکان اتخاذ شده بود که به‌جای اینکه ریشه زباله‌گردی یا در واقع زمینه دسترسی این کودکان به زباله حل شود، به روانشناسی شکل‌گیری و نحوه ورود این کودکان پرداخته شد؛ درحالی‌که شهرداری به‌عنوان نهاد اجرایی باید در حیطه وظایف خود عمل کند و علت‌یابی بروز این مشکل و همچنین چرایی حضور کودکان اتباع خارجی را به عهده نهادهای دیگر بگذارد. سیاست شهرداری در قبال زباله‌گردی کودکان باید به این صورت باشد که به‌جای پاک‌کردن صورت مسئله، عامل دسترسی کودکان به زباله را از بین ببرد و ما به‌دنبال تغییر روش هستیم.»
عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر تهران نیز معتقد است که باید مدل منع به‌کارگیری کودکان زباله‌گرد تغییر کند. الهام فخاری در این‌باره به ایلنا می‌گوید: «امیدواریم شهرداری ابلاغیه منع به‌کارگیری کودکان زباله‌گرد را به‌گونه‌ای تنظیم کند و آن را به یک مدل مؤثر تبدیل کند، چراکه در غیر اینصورت این زنجیره ادامه خواهد داشت.
منع استفاده از کودکان زباله‌گرد اقدام ارزشمندی است، اما ابلاغ برای این است که اگر بعد از آن چنین اتفاقی رخ داد، انتظار می‌رود واکنش حداکثری مشخص و قاطع نسبت به آن وجود داشته باشد.»
اصلاح فرایند
کودکان زباله‌گرد با اینکه دهه‌هاست در شهر تهران فعالیت می‌کنند، اما این فعالیت همچنان عادی به‌نظر نمی‌رسد. شهروندان با رویت کودکی که سر در سطل زباله دارد، همچنان نگران می‌شوند و این نگرانی در ماه‌های اخیر شهرداری تهران را به سمت منع فعالیت کودکان زباله‌گرد سوق داده است.
الهام فخاری با تأکید بر اینکه ابلاغ بخشنامه منع به‌کارگیری کودکان زباله‌گرد گام اولی بود که برداشته شد، می‌گوید: «فرایند باید اصلاح شود و پیگیر اصلاح فرایند هستیم، زیرا از میان برداشتن مسئله زباله‌گردی کودکان و کارگران غیرقانونی و حل این مسئله وابسته به فرایند مدیریت پسماند است و این فرایند نیز تا زمانی که سطل‌های زباله در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر مستقر هستند، ادامه دارد. پسماند کالای ارزشمند برای تاجران این حوزه است که آسان‌تر و ارزان‌تر تمام کردن فرایند جمع‌آوری برای آنها به‌صرفه است، بنابراین این داستان همچنان ادامه دارد.»
سازمان مدیریت پسماند نیز برای جلوگیری از زباله‌گردی کودکان طرح حذف مخازن زباله در شهر تهران را در دستور کار قرار داد. هم‌اکنون 60هزار مخزن زباله در سطح شهر وجود دارد که چندی قبل برای ساماندهی سوء‌استفاده از آنها طرح کاپ به‌صورت پایلوت در برخی شهرک‌های مسکونی و ساختمان‌های اداری در 5منطقه پایتخت به اجرا درآمد.
علیپور می‌گوید: «از نظر ما در سازمان مدیریت پسماند، عامل تسهیل زباله‌گردی، مخازنی است که این کودکان برای جمع‌آوری زباله به آنها رجوع می‌کنند. بنابراین به‌دنبال این هستیم که این مخازن حذف شود. وقتی مخازن به‌صورت چندگانه در مکان‌های عمومی دربسته قرار داده شود و یا مخازن مربوط به منازل مسکونی مانند همه کشورهای دنیا داخل ساختمان‌ها قرار گیرد و پسماندهای خشک یا از طریق اپلیکیشن‌ها و یا از طریق غرفه‌های بازیافت جمع شود و دیگر پسماند خشک و مخزنی وجود نداشته باشد که کودکان برای جمع‌آوری زباله و پسماند به آن مراجعه کنند، قطعا آمار زباله‌گردی کودکان کم می‌شود.
رسیدن به این موضوع هم در واقع گام نخست طرح کاپ است، کما اینکه در منطقه ۶ و ۱۳ که مکانیزم خط پردازش مجزا وجود دارد و پیمانکار نمی‌گذارد زباله‌ای در مخازن باقی بماند و مستقیم به خط پردازش منتقل می‌شود، حداقل زباله‌گردی دیده شده و گاه اصلا وجود ندارد.»
فخاری نیز عنوان می‌کند: «اگر طرحی می‌خواهد، به‌صورت آزمایشی اجرا شود نیز باید زمان محدودی داشته باشد. باید طرح ضربتی در یک محدوده مشخص اجرا شود تا بتواند سریع قابلیت انطباق و تعمیم داشته باشد تا شهر احساس کند اتفاق قابل لمسی رخ داده است. ضمن اینکه باید تجارت پسماند به ریل دیگری منتقل شود؛ چراکه اگر بخواهیم تجارت در این حوزه را انکار کنیم، اساسا مسئله حل نخواهد شد.»
تخلف پیمانکاران
برخی پیمانکاران حوزه پسماند هم‌اکنون قراردادی ندارند، اما گفته می‌شود همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهند. این موضوع نه از آن جهت که احساس مسئولیت می‌کنند، بلکه از سود پسماند است. مدیرعامل سازمان پسماند تأکید می‌کند: «بسیاری از پیمانکاران غیررسمی فعالیت می‌کنند. حتی مواردی وجود دارد که پیمانکار اکنون قراردادش به پایان رسیده اما همچنان پسماند جمع می‌کند. در این زمینه اگرچه ابلاغ بخشنامه برای حل معضل زباله‌گردی از سوی شهردار تهران مؤثر بوده اما تا زمانی که شکل جمع‌آوری پسماند تغییر نکند، مخازن سرپوشیده نشده و در واقع مالک نداشته باشند، هیچ‌کسی مسئولیت آنچه در این زمینه اتفاق می‌افتد را بر عهده نمی‌گیرد. با این حال اثبات اینکه کودکان با پیمانکاران ارتباط دارند سخت است، چراکه شهرداری سیستم قضایی نیست که بتواند افراد را در فشار قرار دهد و در اساس برخورد با کودک کار درستی نیست اما پلیس و دادستانی را هم پای کار آورده‌ایم.»
علیپور معتقد است که در مورد مخازن زباله در سطح شهر کنترلی صورت نمی‌گیرد و ادامه می‌دهد: «اکنون چون هیچ فردی مسئول مخازن جمع‌آوری زباله نیست، هر کسی در هر ساعتی هر چیزی را در این مخازن قرار می‌دهد. تمام این اتفاقات ناشی از این است که هیچ کنترلی روی مخازن نیست. چگونه می‌توان بر تمام سطل‌ها برای معضل زباله‌گردی کودکان، نظارت کرد؟ از همین‌رو به‌نظر می‌رسد راهکار اصلی که سازمان مدیریت پسماند می‌تواند برای حل معضل زباله‌گردی کودکان اتخاذ کند، تغییر شیوه جمع‌آوری پسماند است.»
اقداماتی در مسیر اجرای طرح کاپ
دفن پسماندهای الکترونیکی برای محیط‌زیست خطرات بسیاری دارد که به‌زودی با راه‌اندازی غرف الکتروکاپ توسط سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران تلاش خواهد شد که این معضل برطرف شود. پیمانکار طرف قرارداد سازمان پسماند با جمع‌آوری این نوع از ضایعات و انتقال آنها به کارخانه‌ای ویژه، این نوع از زباله را بازیافت و دوباره وارد چرخه می‌کند. تمامی این اقدامات هم به‌دنبال اجرای طرح کاپ و برای جلوگیری از فعالیت عوامل غیرمجاز تفکیک پسماند و جلوگیری از دفن این نوع زباله انجام می‌شود. همچنین سازمان پسماند طرح کاپ را به‌صورت پایلوت در 4منطقه در حال اجرا دارد. در عین حال، این سازمان اقداماتی را در میادین میوه و تره‌بار و فروشگاه‌های شهروند انجام داده است. به این صورت که شهروندان در ازای تحویل دادن پسماند خشک هدیه‌ای دریافت می‌کنند.
