حیات سیستان و بلوچستان به احیای تالاب هامون وابسته است

 زهرا رفیعی- خبرنگار

اتحادیه اروپا با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل متحد و سازمان حفاظت محیط‌زیست برنامه 5ساله‌ای برای ذینفعان تالاب هامون اجرا خواهد کرد که در آن وابستگی آنها به تالاب کم شود.
مجموعه تالاب هامون در شمال سیستان و بلوچستان، بین ایران و افغانستان قرار دارد ولی حقابه آن از کوه‌های افغانستان تامین و به سمت ایران سرازیر می‌شود. میزان حقابه‌‌ای که ایران پیش از انقلاب برای تالابی که حدود 13میلیارد مترمکعب گنجایش دارد با افغانستان به توافق رسید، بیش از 820میلیون مترمکعب و به جز سیلاب‌هاست. خشکسالی‌های پی‌درپی که در 17سال اخیر گریبان این منطقه را گرفته، سد و آب‌بندان‌هایی که در قسمت افغانستان رود هیرمند ساخته شده و... باعث شده که این تالاب فرایندی رو به خشکیدگی را طی کند. در نتیجه بستر وسیع تالاب به یکی از مهم‌ترین کانون‌های گردوغبار و عامل مهاجرت مردم از روستاها و شهرها تبدیل شده است. بارندگی‌ها در 2سال اخیر، اوضاع را برای صیادان، کشاورزان و دامداران پایین‌دست تالاب بهبود بخشیده است اما ذینفعان می‌دانند که اوضاع بدین قرار باقی نمی‌ماند. حمایت 10میلیون دلاری اتحادیه اروپا قرار است برای معیشت جایگزین ذینفعان تالاب صرف شود تا بلکه فشارهای زیست‌محیطی از روی تالاب برداشته شود و سیستان با حفظ هامون کماکان محل زیست و معاش همه ذینفعان باشد.

پروژه احیا
پس از برجام و مذاکرات وزارت خارجه با نمایندگان اتحادیه اروپا اجرای پروژه احیای تالاب‌های هامون با تکیه بر معیشت جایگزین به‌عنوان یک توافق بین‌المللی نهایی شد. احمد لاهیجان‌زاده، معاون دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با همشهری درباره این پروژه می‌گوید: هامون 3ذیفع اصلی در میان دامداران، صیادان و کشاورزان دارد. این برنامه 3هدف اصلی شامل افزایش ظرفیت و هماهنگی میان نهادهای محلی جهت بهبود مدیریت تالاب‌های هامون، مدیریت پایدار آب و خاک و کشاورزی نوین مطابق با اقلیم و معیشت‌های جایگزین دارد و برنامه‌هایی که حول این اهداف تدوین و اجرا می‌شود باید اثر مثبتی بر احیای تالاب داشته باشد. او در توضیح این برنامه‌ها گفت: بخشی از مردم با نوسان دسترسی به آب معیشت خود را برای بخش عمده‌ای از سال از دست می‌دهند. ایجاد معیشت جایگزین بخشی از فشارهای مضاعف به تالاب را برطرف می‌کند. به‌طور مثال در بخش‌های شمالی تالاب که ماهیگیری جریان دارد، ذینفعان با بستن مسیر آب، امکان رسیدن آن به بخش‌های جنوبی را می‌گیرند در نتیجه مراتع مورد نیاز دامداران در جنوب خشک می‌شود. این در حالی است که اولویت اول ما با توجه به آورد آب، مدیریت گردوغبار و دوم ایجاد پوشش گیاهی مناسب برای بخش عمده‌ای از ذینفعان است.
همراهی مردم برای تغییر به نفع تالاب از مسائلی است که گذر زمان آن را نمایان خواهد کرد. به گفته احمد لاهیجان‌زاده، این پروژه‌ها به‌صورت پایلوت در برخی از روستاها در حال اجراست و قطعا همراهی مردم پس از به ثمر رسیدن نتایج بروز پیدا خواهد کرد. مردم وقتی ببینند بدون برداشت اضافه از تالاب با یک پمپ هوادهی در یک سیکل بسته آب در استخر نفوذناپذیر به‌جای 205تن در هر هکتار، 405تن ماهی برداشت می‌کنند حتما همراهی خواهند کرد.

حقابه تضییع شده
بهبود شرایط زیست در منطقه سیستان به حیات تالاب وابسته است، وحید پورمردان، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست سیستان و بلوچستان همراهی مردم با این پروژه‌ها را پاشنه آشیل آن می‌داند و در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: در گذشته برای ایجاد تعادل بین ذینفعان دست به کارهایی زده می‌شد که عموما منجر به تخریب محیط‌زیست می‌شد، مثلا با نگهداشتن آب پشت دایک‌ها، رسوب‌گذاری و تبخیر افزایش می‌یافت. معیشت جایگزین برای کسی که نسل‌اندرنسل صیاد بوده باید به‌گونه‌ای باشد که در راستای شغل و مهارت‌های قبلی او باشد.
وزارت امور خارجه و وزارت نیرو از دیگر بازیگران پروژه احیای تالاب هامون هستند. سال‌هاست تقویت دیپلماسی آب برای وزارت امور خارجه جهت احیای تالاب هامون تکلیف شده است. همچنین همراهی وزارت نیرو در اختصاص حقابه تالاب از چاه‌نیمه‌ها ضروری است. به گفته وحید پورمردان، از 820میلیون مترمکعب حقابه ایران فقط 60میلیون مترمکعب به تالاب می‌رسد آن هم اگر در میان راه کشاورزان با پمپ اقدام به برداشت بی‌رویه نکنند. او می‌گوید: کشاورزان همواره حقابه 400میلیون مکعبی خود را به گواه مدیران آب منطقه‌ای گرفته‌اند. اگر می‌خواهید بستر تالاب گردوغبار ندهد نباید معیشت جایگزین را به حقابه تالاب و اصولا به آب گره بزنیم. شاید بتوان مردم را به هر روشی ازجمله معیشت جایگزین در منطقه نگه داشت ولی بدون هوای پاک چنین کاری امکان‌پذیر نیست. داشتن هوای پاک به حیات تالاب هامون بستگی دارد.