علیه شنیدن قلم

مائده امینی

روزگار عوض شده است. کلماتی که در گذشته برای آنها در دنیای بیرون از ذهن، تنها یک مصداق وجود داشت، حالا نمادی برای چندین و چند معنا و مصداق هستند که این رویه هنوز به مذاق خیلی‌ها خوش‌نمی‌آید. امروز برای خواندن یک کتاب، ده‌ها راه شنیدنی وجود دارد. اپلیکیشن‌ها، پادکست‌ها و حتی کانال‌های تلگرامی این روزها تقریبا کتاب ناخوانده برای مخاطب باقی‌نگذاشته‌اند. پادکست‌ها برای تشویق مردم به کتاب خواندن  یا شاید برای فروش بیشتر، خلاصه کتاب‌های پرفروش ناشرین را به شکل صوتی ارائه می‌کنند. اپلیکیشن‌ها هم با استفاده از ابزارهای مختلف مثل قرائت نمایشنامه‌وار یا استفاده از چهره‌های مشهور و گاهی تخفیف‌های 90درصدی تلاش می‌کنند کتاب‌های شنیدنی را برای کتابخوان‌ها جذاب و خریدنی کنند. ده‌ها کانال تلگرامی هم برای مخاطبان‌شان، شاهنامه، حافظ، مولانا، تاریخ بیهقی و... می‌خوانند. حتی بعضی از این کانال‌ها بریده‌هایی از کتاب‌های مشهور را برای خواندن جدا می‌کنند و محصول نهایی یک کتاب 250صفحه‌ای گاهی ده دقیقه ویس تلگرامی است. اما آیا مخاطبان کتاب‌های کاغذی سابق، حاضر به پذیرش ورژن صوتی دوستان قدیمی خود هستند؟ یا اساسا کتاب صوتی انتخاب کدام دسته از مخاطبان است؟ آیا کتاب‌های صوتی حس نویسنده را بهتر به خواننده منتقل می‌کند؟ بر اساس نتایج یک نظرسنجی که بین 220نفر از اهالی کتابخوان این روزها انجام داده‌ایم، 56درصد آنها از کتاب صوتی به‌عنوان ابزاری برای مطالعه استفاده می‌کنند و این در حالی است که 44درصد اهالی کتاب در جامعه مورد‌بررسی ما، اساسا به کتاب‌های صوتی اعتقاد ندارند. با وجود این، در همین جامعه کوچک 220نفره که بیش از 50درصدشان به دلایل مختلف به کتاب‌ها گوش می‌دهند، 76درصد بر این باورند که احساس نویسنده در کتاب کاغذی بهتر از کتاب صوتی به خواننده منتقل می‌شود.

کتاب خواندن در تاریکی اتاق
اگرچه هنوز کتابخوان‌های حرفه‌ای روی خوش به ورژن‌های صوتی نشان نداده‌اند اما بیشتر اهالی کتاب حداقل یک کتاب صوتی را شنیده‌اند. 56درصدی که در نظرسنجی ما اعلام کردند تن به شنیدن کتاب داده‌اند تقریبا دلایل مشترکی دارند. بیشتر آنها دنبال استفاده مفید از زمان‌های غیرقابل‌استفاده‌شان هستند. آنها پشت فرمان و هنگام رانندگی، در نیم ساعت قبل خواب، هنگامی که چراغ اتاق خاموش است، در تاکسی، اتوبوس، مترو، وقتی مشغول شستن ظرف یا پختن غذا هستند، کتاب‌ها را می‌شنوند. اکرم یکی از مشتری‌های پر‌و‌پاقرص کتاب‌های صوتی می‌گوید: من در شنیدن قوی‌ترم. از وقتی خودم را شناختم حافظه شنیداری‌ام بهتر از دیداری‌ام بوده. راستش از گوش کردن به کتاب لذت می‌برم.
علی می‌گوید: برای من فرقی نمی‌کند؛ صوتی یا کاغذی. کتاب‌هایی که می‌خواهم بخوانم را اولویت‌بندی می‌کنم و می‌خوانم. هرطور که در آن زمان مورد‌نظر بتوانم. نیلوفر هم کتاب صوتی را ساده‌تر، روان‌تر و جذاب‌تر می‌داند و دوای درد گیرکردن در ترافیک تهران. ساجده می‌گوید کتاب‌های صوتی همواره در دسترس‌اند و تصویرسازی‌های صوتی در ذهن او ماندگارترند. شیرین اما بر این باور است که زمانی که چشم‌هایش از کار کردن یا خواندن خسته می‌شود، می‌تواند راحت‌تر با کتاب‌های صوتی ارتباط برقرار کند. 
تهمینه هم سفالگری است که تقریبا زمان خالی برای مطالعه ندارد و کتاب‌های صوتی را برای این انتخاب کرده که هم‌زمان با کار در کارگاهش بتواند به آنها گوش دهد. انگار هرکس به اقتضای زندگی خود سراغ کتاب‌های شنیداری رفته؛ مثلا سوسن مادری است که در زمان‌های شیردهی به کودکش کتاب صوتی را انتخاب می‌کند و کیان می‌گوید در پیاده‌روی‌های اجباری طولانی توانسته جنایت و مکافات را تمام کند.
این نظرسنجی اما نتایج جالب دیگری هم با خود به همراه داشت. شبنم، رها، علیرضا و 18نفر دیگر کتاب‌های صوتی را به‌خاطر دلایل اقتصادی انتخاب می‌کنند. در واقع 8.1درصد شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی گفته‌اند که قیمت پایین کتاب‌های صوتی مشوق اصلی آنهاست؛ چرا که شرایط اقتصادی کنونی و قیمت بالای کتاب‌های کاغذی، منجر به کاهش سرانه مطالعه کاغذی آنها شده‌ است.
بر اساس داده‌های این نظرسنجی 76درصد همین افراد که با دلایل مختلف به کتاب گوش می‌دهند در نهایت بر این باورند که حس نویسنده را باید در میان کاغذها جست‌وجو کرد نه صداها.

کتاب باید بوی کاغذ بدهد 
این سوی ماجرا اما، سفت و سخت ایستاده‌اند. کم نیستند آنها که هنوز که هنوز است نه اعتقادی به شنیدن کتاب دارند نه اصلا با این تغییر رویکرد در مطالعه ارتباط برقرار می‌کنند. الهام که یکی از شرکت‌کنندگان در نظرسنجی همشهری است می‌گوید: چیزی که کتاب صوتی را در چشم من دوست‌نداشتنی می‌کند، جهتی است که لحن خواننده به تو می‌دهد. انگار در حال تماشای یک فیلم بدون تصویر و با صدای دوبله شده‌ای! 
نغمه، کتابخوان حرفه‌ای هم در توضیح علت مقاومت خود برای دانلود یا خرید این کتاب‌ها می‌گوید: کتاب صوتی اساسا کتاب نیست. قصه‌گویی است. کتاب یعنی کلمه؛ یعنی بوی کاغذ؛  خط... ورق. کتاب باید اینطور باشد! امیر و صابر هم مانند نغمه تن به شنیدن کتاب نمی‌دهند اما آنها و تعداد زیادی مشابه آنها، دچار اختلال تمرکز حین گوش دادن هستند. مرسده آهنگسازی است که بر این باور است که فعل مطالعه درک آدمی را از کتاب بالا می‌برد و فیروزه تهیه‌کننده تئاتر می‌گوید کلمات برای من تصویر می‌سازند نه صداها. عاطفه، پرستار بیمارستان، مشکلی که با کتاب‌های صوتی دارد، سخت بودن مراجعه به آنهاست؛ «گاهی آدم دلش می‌خواهد ده بار به یک صفحه برگردد.»
بهناز، عماد، فاطمه، رضا، مهسا، سپهرداد و خوشه هم دوست دارند موقع کتاب خواندن صدای خودشان در سرشان بپیچد نه صدای دوبلورها! آنها معتقدند صدای خوانندگان کتاب‌های صوتی تخیل فردی آنها را دچار مشکل می‌کند. 

برای آنها که فقط می‌شنوند...
فارغ از تغییر یا تثبیت سلیقه کتابخوان‌ها، در میان این جنگ کتاب‌های صوتی و کاغذی، صدای نابینایان اگرچه کمتر اما تأثیرگذارتر است. آنها یکی از ذی‌حق‌ترین مشتریان کتاب‌های صوتی هستند. احمد بیدمشکی، مدیر گروه داوطلبی است که از سال 93 مشغول به تولید کتاب‌های صوتی برای نابینایان هستند و تا‌کنون بیش از 100کتاب صوتی که بیشتر آنها محتوای آموزشی داشته، تولید کرده‌اند. او به همشهری می‌گوید: ما حدود 6سال است که برای مدرسه نابینایان محبی ایران کتاب صوتی رایگان تولید می‌کنیم. این مدرسه و مدارس کوچک دیگر در مقاطع مختلف دچار فقر شدید کتاب‌های صوتی بودند و ما تلاش کردیم تا حدی این کمبود را جبران کنیم. بیدمشکی توضیح می‌دهد: تولید کتاب صوتی برای نابینایان با تولید کتاب صوتی برای افراد دیگر کاملا متفاوت است و اساسا شکل تولید محتوای آموزشی برای این عزیزان فرق می‌کند. او درباره استقبال نابینایان از کتاب‌های صوتی آموزشی تولید شده می‌گوید: در همین روزی که من و شما با هم حرف می‌زنیم این عزیزان به ما سفارش تولید 4کتاب دیگر هم داده‌اند و دانشجویان نابینایی که از مدرسه به مقاطع عالی تحصیلی آمده‌اند هم همچنان روی کمک ما - هرچند اندک- حساب می‌کنند و می‌گویند این کتاب‌ها بین خودشان حسابی دست به‌دست می‌شود. این تولید‌کننده داوطلب کتاب‌های صوتی می‌گوید: فیلتر شدن نرم‌افزاری مثل تلگرام دسترسی این عزیزان به کتاب‌های صوتی را بسیار سخت‌تر کرده است. خستگی بر تن ما می‌ماند وقتی می‌بینیم ما تلاش می‌کنیم با این گروه که کمترین بهره را از امکانات شهری و... می‌برند، ارتباط برقرار کنیم اما مهم‌ترین راه برقراری ارتباطمان فیلتر شده است.