چرخش 180درجه

بیژن یاور-استاد دانشگاه و صاحب‌نظر در حوزه مدیریت بحران، ریسک و پدافند غیرعامل

این‌روز‌ها، جسته و گریخته در رسانه‌ها و مطبوعات مطالبی را حاکی از اینکه درخصوص کووید-19 باید آمادگی لازم را برای پاییز و زمستان داشته باشیم می‌خوانیم. اما به راستی از نظر عملیاتی این آمادگی چه زمانی تحقق می‌یابد؟ و نشانه‌های این آمادگی چیست؟ بله کاملا درست است! زمانی که برنامه‌ای در این خصوص آماده شده باشد. همانطور که می‌دانیم تغییر نگرش منجر به تغییر رفتار از «مدیریت جامع پاسخ» به سمت و سوی «مدیریت جامع خطرپذیری (ریسک)» برای پاییز و زمستان درخصوص کووید-19 از الان یک ضرورت بی‌قید و شرط و حائز اهمیت ویژه است که آنگونه که بایسته است هنوز مورد توجه نیست. این می‌تواند به‌دلیل روزمرگی‌ها، تمرکز ویژه بر عملیات پاسخ و دلایل متعدد دیگر باشد. لذا در این خصوص می‌بایستی چرخشی 180درجه به‌سمت مدیریت جامع ریسک در مواجهه با کووید-19 با تدوین برنامه‌ای خاص صورت پذیرد. سؤالاتی نظیر اینکه آیا تدابیر لازم برای موج‌های بعدی کووید-19 درنظر گرفته شده است یا نه؟ یا بهتر بگوییم آیا برنامه‌ای منسجم در قالب برنامه عملیات اضطراری (Emergency Operations Plan=EOP) با ملحوظ کردن سناریوی تک‌مخاطره‌ای (Single-Hazard Scenario=SHS) برای خود بیماری و همزمانی آن با مخاطرات دیگر مرتبط با فصل پاییز و زمستان در قالب چند مخاطره‌ای (Multi-Hazard Scenario=MHS) که می‌تواند بیماری مذکور را تحت‌تأثیر قرار دهد در این خصوص درنظر گرفته و مدون شده است؟ ازجمله سؤالاتی هستند که پاسخ به آنها و نمونه‌های مشابه میزان تدابیر پیشگیرانه، آمادگی ما در مواجهه با این بیماری و تاب‌آوری لازم برای آینده را نشان می‌دهد.
همزمانی رخداد چند مخاطره با هم به برنامه‌ریزی‌های دقیقی نیاز دارد که زمانبر، نیروبر و هزینه‌بر است لذا برای پاییز و زمستان و نحوه عمل کووید-19 می‌بایستی از همین الان اقدام کرد. این جمله را همه ما شنیده‌ایم که زود دیر می‌شود. باید توجه داشته باشیم که روزمرگی‌ها نباید شرایط را تحت‌تأثیر قرار دهد و خستگی ناشی از کار، غفلت را به همراه داشته باشد. همواره به تحقیق ثابت شده است که هر واحد سرمایه‌گذاری در مرحله یا مقطع عدم‌قطعیت، شامل پیشگیری بر مبنای مخاطرات، خطرپذیری‌ها (انواع ریسک) و تهدیدات، کاهش اثرات، آمادگی و تاب‌آوری در حدود 9واحد صرفه‌جویی در مرحله یا مقطع قطعیت، یعنی پاسخ به انواع شرایط اضطراری شامل حوادث، سوانح، بلایا، بحران‌ها و فجایع، به همراه خواهد داشت.
می‌توان گفت گام اول در مطالعات خطرپذیری مرور و بازنگری تجربیات کسب‌شده تاکنون و استخراج نقاط قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهدیدها به‌صورت تحلیلی در قالب SWOT برای ارائه راهبردهای پیش‌رو است. پس از آن به‌عنوان گام بعدی می‌توان برای مطالعات ریسک بر یکی از شیوه‌های ارزیابی انواع خطرپذیری که شامل روش‌های کمی، کیفی و هیبریدی است تمرکز کرد. که در این خصوص می‌توان به ایزو31000 که همان ایزو مدیریت ریسک است و در نسخه‌های جدید سری ایزو هم الزامی شده است  اشاره کنیم.
در این خصوص یعنی مدیریت ریسک، فرایند، کاملا مشخص بوده و دارای مراحل کلاسیک است که عبارتند از: 1- انجام بررسی‌ها و مشاوره‌های لازم 2- برنامه‌ریزی برای تدوین مفاد و چارچوب انجام کار 3- شناسایی انواع ریسک مرتبط 4- تحلیل خطرپذیری‌ها (انواع ریسک) 5- سنجیدن وضعیت 6- تدابیر مدنظر برای انواع ریسک مرتبط و 7- پایش، نظارت و بازنگری.
باید همواره توجه داشته باشیم که برای عملیاتی کردن فعالیت‌های پیشگیرانه، ایجاد آمادگی لازم و ارتقای تاب‌آوری می‌بایستی شناخت دقیقی درخصوص مرحله یا مقطع عدم‌قطعیت (مخاطرات، خطرپذیری‌ها و تهدیدها) داشته و از قبل، برنامه منسجم داشت و منطبق با آن عمل کرد تا در مرحله قطعیت (رخداد) و در پاسخ به سطوح شرایط اضطراری کووید-19، آزمون و خطایی و سلیقه‌ای عمل نشود.
نتیجه اینکه، برای برنامه‌ریزی دقیق درخصوص آینده می‌بایستی مبتنی بر برنامه و قبل از بروز رخدادهای جدید و تأثیرات ترکیبی چند مخاطره همزمان و ایجاد اثرات دومینویی یا آبشاری اقدام شایسته صورت پذیرد و این میسور نخواهد بود مگر با جلوگیری از روزمرگی‌ها ، تحقق و تغییر رویکرد از مدیریت جامع پاسخ به سمت و سوی مدیریت جامع ریسک. اگر از الان به فکر پاییز و زمستان باشیم بهتر نخواهد بود؟ به راستی ملاک آمادگی در فصول پیش‌رو چیست؟ کمی در این خصوص بیندیشیم! از الان برای نیازهای پیش‌رو بیندیشیم و منابع لازم را برای آن پیش‌بینی کرده و در قالب یک برنامه مکتوب درنظر بگیریم. این به‌معنای واقعی کلمه یعنی برنامه داشتن. برنامه شرایط اضطراری (EOP) تعادلی بین نیازهای در حال افزایش و منابع در حال کاهش برقرار می‌کند. پس می‌بایستی هرچه زودتر در این خصوص  اقدام لازم صورت پذیرد. متفاوت بیندیشیم!