چه فرمان یزدان چه فرمان شاه

  سعید مروتی 
 
بعد از موفقیت چشمگیر «دختر لر»، گروه سازنده فیلم خیلی سریع مشغول تدارک تولید فیلم بعدی شدند. این بار سفارش دهنده‌ای هم وجود داشت و وزارت معارف سرمایه تولید فیلم را عهده‌دار شد. عبدالحسین سپنتا فیلمنامه فردوسی را نوشت و فیلم در هندوستان و تقریبا با همان عوامل فیلم دختر لر فیلمبرداری شد. در دورانی که تأکید به روی شاهنامه و گذشته پرافتخار ایران و شاهان قدر قدرتش، با هدف مشروعیت بخشیدن به سلطنت پهلوی مورد تأکید قرار گرفته بود، فردوسی با سرمایه دولتی مقابل دوربین رفت تا به جشن هزاره سوم فردوسی برسد که در مهر‌ماه۱۳۱۳ برگزار می‌شد.
این طور که سپنتا روایت کرده رضا شاه از فصل‌های سلطان محمود غزنوی و شیوه برخوردش با حکیم توس رضایت نداشت و دستور حذف و تغییر این سکانس‌ها را صادر کرد. جای فصل‌های حذف شده سکانسی با بازی نصرت‌الله محتشم در نقش سلطان محمود به فیلم اضافه شد تا رضایت پادشاه جلب شود. در این سکانس از سلطان محمود، تصویر شاهی فرهنگ‌دوست و هنرپرور ارائه شد. فردوسی با اعمال تغییرات به فیلمی زیر یک ساعت تبدیل شد و همین نسخه هم در هزاره سوم فردوسی پخش شد. زمان کوتاه فیلم و مثله شدنش امکان موفقیتش در اکران را با تردید مواجه می‌کرد. البته این موضوع برای اردشیر ایرانی تهیه‌کننده فردوسی اهمیتی نداشت چون با سرمایه‌گذاری وزارت معارف او در تولید به سود رسیده و انگیزه‌ای برای اکران عمومی نداشت. فردوسی نخستین فیلم تاریخ سینمای ایران است که با سرمایه دولتی ساخته شد و در تولید به سود رسید. سپنتا از نسخه جرح و تعدیل شده رضایتی نداشت ولی اردشیر ایرانی که سرمایه‌اش با سود بازگشته بود و برگزار‌کنندگان هزاره فردوسی که نمایش فیلم برای حضار و مهمانان خارجی را موفقیت‌آمیز ارزیابی می‌کردند، راضی و خوشحال بودند. سپنتا اما همیشه از بی‌سر و ته شدن فیلمش با حذف و تغییر سکانس‌های سلطان محمود گله‌مند بود؛نسخه‌ای که در فروردین ۱۳۰۵ در سینما سپه تهران به نمایش درآمد و خیلی هم مورد استقبال قرار نگرفت.