ایرج راد، بازیگر سینما، تلویزیون و تئاتر از نمایش آنلاین و تله‌تئاتر به عنوان راه‌حل عبور از این روزهای بحرانی می‌گوید
من دو بار ناصرالدین شاه شدم
الناز عباسیان
چهره آرام و موجهی دارد و مثل اغلب نقش‌هایش، با متانت و آرامش خاصی صحبت می‌کند. گرچه این بازیگر باسابقه در سریال‌های متعددی مقابل دوربین رفته است اما هنرنمایی او در سریال‌های «مدار صفردرجه»، «امیرکبیر»، «وزیر مختار»، «در پناه تو» و همزادش «در قلب من» موجب شده تا بازی‌های خاطره‌انگیزی از او در اذهان شکل‌بگیرد. «ایرج راد» یکی از بازیگران پیشکسوت و نسبتاً پرکار تئاتر، تلویزیون و سینماست که البته این روزها کمتر مقابل دوربین فیلم‌های سینمایی و سریال‌های تلویزیونی قرار‌می‌گیرد و بیشتر وقتش را برای تئاتر صرف می‌کند؛ چرا که او مدیرعامل خانه تئاتر از بدو تاسیس به‌مدت 15سال بود و اینک رئیس هیأت‌مدیره خانه تئاتر است. از این‌رو سال‌هاست که با دغدغه هنرمندان این حوزه آشناست. او برای برون رفت از این وضعیت نابسامان هنرهای نمایشی به‌ویژه تئاتر پیشنهادها و نظرات کاربردی دارد. سراغ او رفتیم تا بیشتر در این زمینه و احوالات این روزهای خودش برایمان بگوید.
از اسفندماه سال گذشته تاکنون شیوع ویروس کرونا محدودیت‌های اجتماعی بی‌سابقه‌ای ایجاد کرده و بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی و هنری تعطیل شده و هنرمندان زیادی متضرر شده‌اند. به‌نظر شما راه برون‌رفت از این بحران حداقل برای هنرمندان چه می‌تواند باشد؟
در چند‌ماه اخیر، شیوع این بیماری نه‌تنها در ایران بلکه در تمام جهان مناسبات اجتماعی را به‌هم ریخته است. در زمینه تئاتر نیز تأثیرات خاصی گذاشته و به مشکلاتی برخورده‌ایم. زمان شروع این بیماری کارهای هنری متعددی در حال اجرا در سالن‌های تئاتر داشتیم که تمام کارهای روی صحنه لغو و لطمات زیادی به گروه‌های هنری وارد شد. در این میان مسئله مهم، موضوع ضرر و زیان این گروه‌ها بود. طبیعتا می‌دانید که هر کاری که قرار است تولید شود نیازمند صرف هزینه‌هایی است و بیش از 2تا 3ماه هنرمندان برای این اجراها تمرین کرده بودند. هزینه‌هایی اعم از طراحی و ساخت دکور صحنه، لباس، پوستر و رفت‌وآمد و تمرین گروه‌ها و دیگر هزینه‌های جانبی فراوانی که باید پرداخت شود. متأسفانه از تئاتر حمایت چندانی نمی‌شود و قبل از کرونا نیز مبلغ ناچیزی دست گروه تولید را می‌گرفت و اغلب بازیگران تئاتر برای گذران زندگی خود- در ارتباط با هنر خود- کارهای دیگری را هم انجام می‌دهند. اگر هزینه‌های این گروه‌ها را محاسبه کنیم متوجه خواهیم شد که ضرر و زیان بسیاری متوجه گروه‌های هنری شده که البته تعدادشان کم‌نیست. بر اساس آماری که در دست داریم حدود 240گروه در تهران و با احتساب شهرستان‌ها حدود 700گروه آسیب‌دیده‌اند. هر گروه هم شامل کارگردان، نویسنده، بازیگران، طراح دکور ، لباس و... است که همگی بیکار شده‌اند. علاوه بر اینها بسیاری از گروه‌ها نیز قرار بود در زمانبندی مشخص شده کارشان را تولید کنند که با توقف پیش‌تولید، متضرر شدند. هنرمندان تئاتر در هیچ اداره و سازمانی استخدام نیستند و حقوق مشخصی نمی‌گیرند حتی برای دوران بیکاری. البته ممکن است تعداد محدودی استخدام باشند اما در حقیقت کسانی که حرفه‌ای کار تئاتر را دنبال می‌کنند این روزها شرایط شغلی و اقتصادی مناسبی ندارند.
شما به‌عنوان رئیس هیأت‌مدیره خانه تئاتر چه اقدامی تاکنون انجام داده‌اید؟
برای رفع مشکلات این گروه از هنرمندان به‌ویژه در زمینه بیمه آنها، جلسات متعددی با مسئولان مربوطه برگزار کرده‌ایم و گفت‌وگوی بسیاری داشته‌ایم. همانطور که می‌دانید بیمه تامین‌اجتماعی برای هنرمندان، در زمینه بازنشستگی، ازکارافتادگی و سلامت است اما شامل بیمه بیکاری نمی‌شود و از طرفی بخشی از حق بیمه هنرمندان باید توسط خود آنها پرداخت شود که در این شرایط پرداخت آن از سوی هنرمندان بسیار مشکل است. از سوی صندوق اعتباری هنر قرار شد 3ماه حق بیمه هنرمندان پرداخت شود که البته تلاش می‌کنیم که این مدت تمدید شود. زیرا بیکاری این هنرمندان هنوز هم ادامه داشته و اغلب برای پرداخت حق‌بیمه با مشکل مواجهند. هنوز هم پیگیر هستیم تا حدودی از ضرر و زیان‌های این گروه‌ها بکاهیم. باید فکری اساسی برای معیشت هنرمندان کرد چون اغلب مستأجرند و باید مبالغی برای اجاره‌بها پرداخت کنند. در این زمینه از سوی خانه تئاتر بیانیه هم منتشر کردیم تا مسئولان متوجه وضعیت اسفبار این گروه از هنرمندان شوند و حداقل بتوانیم بخشی از این مشکلات را برطرف کنیم.
در این شرایط که معلوم نیست این ویروس تا چه مدت محدودیت‌های اجتماعی ایجاد می‌کند راه‌های برون‌رفتی از این بیکاری و ضرر و زیان‌های هنرمندان هست؟ برای مثال اجرای آنلاین تئاتر می‌تواند کمکی به این هنر کند؟
نمایش تئاتر در فضای مجازی و اجرای آنلاین تئاتر پیشنهاد شده است اما واقعیت امر این است که این نوع اجرا در کنار هزینه‌هایی که برای پخش دارد، درآمد چندانی برای گروه‌های هنری ندارد. البته ناگفته نماند فعالیت این گروه‌ها در ایام کرونا به‌دلیل عدم‌حفظ فاصله اجتماعی و تمریناتی که باید انجام شود ریسک بوده و خطراتی آنها را تهدید می‌کند. علی‌ایحال با آنکه هنر تئاتر یک هنر زنده است و این شیوه با ماهیت تئاتر مطابقتی ندارد اما با توجه به محوریت شیوع یک بیماری اپیدمیک و با توجه به تعطیلی چندماهه تئاتر و فعالان این عرصه، اجرای آنلاین تئاتر تنها گزینه ممکن به‌نظر می‌رسد. تمهیدات دیگری هم درنظر گرفته شده اما هیچ‌یک پاسخگوی نیاز هنرمندان هنرهای نمایشی نیست. نگرانی دیگر این گروه هنری این است که اگر یکباره قطع ارتباط تئاتر با جامعه صورت بگیرد این آسیب زیادی به این هنر برای بعد از کرونا خواهد زد. از طرفی هنرمندان هم نباید زیاد از این فضا دور بمانند. اگر تمرین، اجرا و استمراری که باید از نظر صدا و بدن و ذهنیت داشته باشند صورت‌نگیرد برای خود هنرمند هم خوب نیست. از این‌رو ما معتقدیم استمرار مهم است. حالا این فرم می‌تواند به‌صورت اجرای آنلاین باشد یا تله‌تئاتر و یا اشکال دیگر.
به تله‌تئاتر اشاره کردید. خاطرم هست این فرم از نمایش سال‌های پیش از تلویزیون پخش می‌شد اما متوقف شد. به‌نظر شما در شرایط فعلی مسئولان صداوسیما از پخش تلهتئاترها استقبال می‌کنند؟
بارها با مدیران صداوسیما صحبت کرده‌ایم و خواستار پخش تلهتئاترها در شبکه‌های تلویزیونی شده‌ایم. اگر هر شبکه صداوسیما حداقل ماهی یک‌بار اقدام به پخش تله‌تئاتر کند نه‌تنها باعث ایجاد اشتغال می‌شود بلکه اثرات فرهنگی تئاتر در جامعه را خواهیم دید. همیشه برای من جای سؤال بوده که چرا از این ابزار هنری که می‌تواند در زمینه فرهنگسازی مؤثر واقع شود استفاده نمی‌شود. متأسفانه با وجود صحبت‌های فراوان به نتیجه‌ای برای ضبط و پخش نرسیده‌ایم. در شرایط فعلی صداوسیما می‌تواند بسیار یاریگر باشد ولی تمام تلاش ما در حد صحبت باقی‌می‌ماند. مسئولان فرهنگی باید درک کنند که این روزها که بیشتر افراد مجبور به قرنطینه بوده و بیشترین زمان خود را در خانه سپری می‌کنند نیاز به برنامه‌های متنوع و سرگرم‌کننده دارند. پخش تئاترهای تلویزیونی می‌تواند هم باعث سرگرمی افراد شده و هم تأثیرات فرهنگی خود را ایجاد کند. همانگونه می‌دانید فرهنگسازی و تربیت از کودکی شکل می‌گیرد و ما گروه‌های بسیار خوبی در زمینه تئاتر کودک و نوجوان داریم. اگر کارهای نمایشی این گروه‌ها از طریق شبکه‌های تلویزیونی پخش شوند، می‌تواند برای سرگرمی و آموزش مسائل اخلاقی، فردی، اجتماعی و فرهنگی مؤثر باشد. شما هم به‌عنوان رسانه می‌توانید این موضوعات را به گوش مسئولان برسانید و بپرسید که چرا در این شرایط از ظرفیت‌های این هنر نمایشی استفاده نمی‌کنند.
اجازه بدهید کمی بحث را عوض کنیم و به فعالیت‌های هنری خودتان بپردازیم. با این سابقه درخشان و کارهای متعددی که داشتید چرا مدتی است کم کار شده‌اید؟
متأسفانه به‌دلیل مسائل خانه تئاتر، نه یک دهه که شاید برای 20سال بخشی از عمرم صرف مسائل صنفی شد؛ از این‌رو به‌صورت محدود کار کرده و نتوانستم همه هم و غم خودم را برای بازیگری و کارگردانی بگذارم.
بیشتر کدام ژانر را می‌پسندید؟
من سعی می‌کنم در کارهای مختلف و در زمینه‌های متفاوت حضور داشته باشم؛ نقش ممکن است خیلی مثبت باشد یا خیلی منفی یا شاید هم خاکستری. البته نقش خاکستری بهتر از نقش‌های سیاه و سفید است، چون بیشتر بازیگر را به چالش می‌کشد. نقش باید دارای دلایل خاص منطقی بوده و قابل‌باور و قبول باشد. بازیگر دوست دارد نقش‌های متفاوت را بازی کند، اگر چه این نقش‌ها زحمت بیشتری را می‌طلبد اما لذت بیشتری هم برای بازیگر دارد.
اگر اشتباه نکنم شما از معدود بازیگرانی هستید که نقش یک شخصیت تاریخی را 2بار در 2 سریال متفاوت بازی کرده‌اید. از این تجربه متفاوت برایمان بگویید.
بله من 2بار در نقش ناصرالدین شاه در 2سریال امیرکبیر (ابتدای سلطنت ناصرالدین‌شاه) و سال‌های مشروطه (اواخر سلطنت او) را بازی کردم.
ماندگارترین و دوست‌داشتنی‌ترین نقشی که از دید شما و از دید مردم بازی کرده‌اید کدام است؟
من تقریبا همه نقش‌هایم را دوست دارم اما آنهایی که از نظر کارگردان و فیلمنامه از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند بیشتر مورد‌توجه من قرار‌می‌گیرند. البته وقتی کاری از سوی مردم مورد‌استقبال قرار‌بگیرد برای ما نیز باعث مسرت است. سریال‌های امیرکبیر، در پناه تو و در قلب من از جمله کارهایی بود که بسیار مورد‌توجه قرار‌گرفت.
قبل از شیوع ویروس کرونا و این محدودیت‌ها مشغول چه کاری بودید؟
پیش از شروع محدودیت‌های ناشی از شیوع ویروس کرونا نمایش «آقای اشمیت کیه» را در سالن استاد جوانمرد روی صحنه برده بودیم که متأسفانه دور دوم این اجرا فعلا متوقف شده است.
در این روزها که توصیه بیشتری به ماندن در خانه می‌شود شما مشغول چه کاری هستید؟
این روزها عمدتا در خانه هستم و مطالعه می‌کنم.
کتاب یا فیلمی هست که بخواهید به خوانندگان ما معرفی کنید.
این دوران دورکاری و قرنطینه فرصت مناسبی برای کتابخوانی است. اما من معتقدم مسئله مطالعه باید از دوران دبستان به‌صورت هدفمند آغاز و در سنین مختلف با تحلیل مختلف در هر دوره از زندگی صورت بگیرد و هرگز با خواندن کتب محدود و پراکنده به نتیجه نخواهیم رسید. پس اجازه دهید که کتابی را معرفی نکنم. البته پیشنهادی دارم برای کسانی که فرصت دست گرفتن کتاب و مطالعه آن را ندارند و آن استفاده از کتاب‌های صوتی است که بسیار عالی و تأثیرگذار هستند. البته که به پای لذت خواندن و ورق زدن کتاب نمی‌رسند اما برای دور‌نماندن از فضای مطالعه ابزار خوبی است. برای دیدن فیلم نیز باید ارزش و جایگاه فیلم را درنظر گرفت و من نمی‌توانم تعداد محدودی را معرفی کنم.
شما خیلی اهل فضای مجازی نیستید. این فضا را نمی‌پسندید؟
اهل فضای مجازی و حواشی آن با وجود تأثیرات مثبتش نیستم. انتشار اخبار نادرست، برای کسانی که به‌دنبال اصل خبرها نیستند، بسیار مخرب و سردرگم‌کننده است. گرچه نمی‌شود به این فضا اعتماد کرد اما برای استفاده درست از آن باید همه جوانب را درنظر گرفت و با احتیاط برخورد کرد. اگر ما فرهنگ استفاده از این فضا به دور از حواشی را داشته باشیم، این فضا بی‌شک اثرگذار خواهد بود.
صحبت پایانی‌ای اگر هست در خدمتیم؟
بشر با همه توانمندی‌ها، دانش، احساس قدرت، خودخواهی و خودشیفتگی‌هایی که داشته و دارد، نمی‌تواند با یک ویروس مقابله کند و این خیلی عجیب است. ما گاهی درس نمی‌گیریم و چقدر خوب بود که اگر همه ما انسان‌ها می‌توانستیم در کنار هم خوب زندگی کنیم و دنیا جای بهتری بود و به دور از جنگ. ما به این دنیا آمده‌ایم و مسئولیتی داریم که باید آن را انجام بدهیم و در عین حال لذت ببریم. ما موهبت‌هایی داشتیم که قدر آنها را نمی‌دانستیم.
خاطره‌ای شیرین از اجاره‌نشین‌ها
ایرج راد در فیلم محبوب «اجاره‌نشین‌ها» که به کارگردانی داریوش مهرجویی، در سال1365ساخته شده بازی کرده است. او به خاطره‌ای جالب از ساخت این فیلم اشاره می‌کند و می‌گوید: «اجاره‌نشین‌ها جزو فیلم‌هایی در تاریخ سینمای ایران است که از نظر طرح موضوع، متن، پرداخت سینمایی، کارگردانی، حضور بازیگران شاخص که هر کدام به خوبی سرجای خود قرار‌داشتند و به‌صورت خلاقانه توانستند به خوبی با مخاطب خود ارتباط برقرار کنند، بی‌نظیر است. برای من هم جای خوشحالی دارد که در فیلمی بازی کرده‌ام که در آن زمان توانست توجه همه را به‌خود جلب کند. هرکس که این فیلم را دیده است در هر جایگاه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... این فیلم سینمایی را دوست داشته و هر بار که این فیلم را می‌بینند، باز هم از دیدن آن لذت برده و برای وی تازگی دارد. یکی از نکات مثبت و خاطره‌انگیز در فیلم این بود که یک سری از مسائل و مشکلاتی که کاراکترهای اجاره‌نشین‌ها با آن درگیر بودند، شکل واقعی داشت. به‌عنوان مثال در سکانسی که قرار بود کتابخانه روی سر من خراب شود، این اتفاق به‌طور واقعی و با کتابخانه‌ای از جنس نئوپان سنگین رخ داد. به‌طوری که در نخستین برداشت خراب شدن کتابخانه روی سر من، یک چوب سنگین روی سرم افتاد و من برای چند دقیقه سر صحنه فیلمبرداری بیهوش بودم، عوامل فیلم برای گرفتن این سکانس، مجبور شدند تا چوب‌ها را نگه‌دارند تا دیگر صدمه‌ای به من وارد نشود. سکانس دیگری که بدون استفاده از بدلکار، بازیگران در آن حضور داشتند، جاری شدن آب در راه پله‌های ساختمان بود. برای گرفتن این سکانس منبع آب بزرگی درنظر گرفته شده بود و ما جلوی مسیر جریان آب قرار می‌گرفتیم و در منبع آب را باز می‌کردند و آب با فشار بالا ما را با خود می‌برد. هرچند این فیلم سینمایی پر از حادثه بود اما هیچ‌گونه اسپشیال‌افکتی برای گرفتن این سکانس‌ها وجود نداشت».
ما گاهی درس نمی‌گیریم و چقدر خوب بود که اگر همه ما انسان‌ها می‌توانستیم در کنار هم خوب زندگی کنیم و دنیا جای بهتری بود و به دور از جنگ. ما به این دنیا آمده‌ایم و مسئولیتی داریم که باید آن را انجام بدهیم و در عین حال لذت ببریم
کارنامه هنری کاری راد
ایرج راد، بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون ایرانی متولد ۷ اردیبهشت ۱۳۲۴ از محله امیریه تهران است. او دارای کارشناسی نمایش از دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، کارشناسی ارشد کارگردانی تئاتر از دانشگاه کاردیف ولز و عنوان درجه یک هنری از شورای ارزشیابی هنرمندان کشور است. شروع فعالیت ایرج راد از سال‌های اول دبیرستان با اجراهایی برای کودکان در سال۱۳۳۷ و گذراندن یک دوره فن بیان و تئاتر در کلاس مهین دیهیم در سال۱۳۳۸ بوده‌است. این هنرمند تجربه 3دهه (از سال۴۶ تا ۷۹) اجرای تئاتر تلویزیونی در جایگاه بازیگر و کارگردان را داشته و تئاترهایی چون: ایستگاه، آریا داکاپو، در شاهراه دکتر فاستوس و کشتی نوح را اجرا کرده است. او بازیگر فیلم‌های سینمایی پستچی، دایره مینا، گردباد، اجاره‌نشین‌ها، ویزا، جعفرخان از فرنگ برگشته، طوبی، چون ابر در بهاران، نصف جهان، سهراب تا سهراب، شور عشق، هفت ترانه، شمعی در باد و جای او دیگر خالی نیست بوده است. از سریال‌های تلویزیونی که هنرنمایی کرده می‌توان به بازی در سریال‌های زندگی، شبکه، مزرعه کوچک، گارد ساحلی، مدار صفردرجه، سال‌های مشروطه و دختران حوا اشاره کرد. بیش از 4دهه پیش راد تجربه فعالیت در رادیو را هم در کارنامه کاری خود دارد و نویسنده و مجری ۱۱۲ برنامه هفتگی با موضوع تئاتر روز بوده است. تجربه بالا و تحصیلات آکادمیک، زمینه تدریس او در دانشگاه را فراهم کرد و او در دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، دانشکده سینما تئاتر، دانشگاه نبی‌اکرم تبریز، مکتب‌خانه هنر و کلاس‌های آزاد شاگردان زیادی را پرورش داد. این هنرمند پیشکسوت همچنین به‌عنوان داور در تعداد زیادی از جشنواره‌های تئاتر فجر - منطقه‌ای، استانی جشنواره رضوی - دفاع‌مقدس - عاشورایی و ارتش و جشنواره‌های دیگر حضور داشته است و عضو هیأت مؤسس خانه‌سینما و 3دوره عضو هیأت‌مدیره و دبیر انجمن بازیگران سینما بوده است. همچنین عضو هیأت مؤسس و هیأت مدیره و مشاور شورای‌عالی خانه هنرمندان ایران از بدو تأسیس تاکنون بوده است. در خانه تئاتر هم راد از صاحب‌نظران و مسئولان این هنر است و تجربه عضویت در هیأت‌مؤسس، عضو هیأت‌مدیره و ریاست هیأت‌مدیره و نایب‌رئیس هیأت مدیره و مدیرعامل خانه تئاتر از بدو تأسیس تاکنون در کارنامه او ثبت شده است. ناگفته نماند تاکنون برای این هنرمند چندین بزرگداشت برگزارشده که از این میان می‌توان به بزرگداشت مرکز هنرهای نمایشی در سال۱۳۸۳ و گروه تخصصی نمایش و ادبیات نمایشی ایران و سازمان فرهنگی هنری شهرداری سال۱۳۸۷ اشاره کرد.