4 دهه با حوزه هنری

حوزه هنری و مدیرانش
مدیران حوزه توسط ریاست سازمان تبلیغات اسلامی منصوب می‌شوند. تا امروز و در این چهار‌دهه 4مدیر جایشان را به یکدیگر داده و گاهی با عملکردهایشان این نهاد فرهنگی را از خط اصلی خود خارج کرده و گاهی باعث سرعت در حرکت آن شده‌اند. بودجه حوزه‌ هـنری مستقیما از بیت‌المال تامین می‌شود و حوزه‌ بعد از چهاردهه فعالیت مداوم، در درآمدزایی با امکانات موجود ناکام بوده است. این نهاد همچنین برخلاف کمپانی‌های بزرگ هنری، هیچ برنامه ویژه اقتصادی ندارد. در این بخش به راه‌هایی که هر یک در دوره‌ای پیش گرفتند نگاهی می‌اندازیم و انتقادهایی را که درباره آنها مطرح‌شده از نظر می‌گذرانیم.

اولین مدیر (1360تا 1380) | محمدعلی زم 

زم نخستین مدیر این نهاد فرهنگی بود. او که در دوره ریاست‌جمهوری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، تـصمیم گـرفت همسو با جریان مدیریتی حاکم، بـرای کسب درآمد و اسـتقلال‌ مالی حوزه از سازمان تبلیغات اسلامی، فعالیت‌های اقتصادی را به‌صورت ویژه‌ای در دستور کار قرار دهد، مـعاونت تازه‌ای با نام خـودکفایی حـوزه هنری ایجاد کرد. در دوره مدیریت زم، راه‌هایی برای این درآمدزایی انتخاب شد که بعدها مورد نقد قرار گرفت. حوزه تصمیم گرفته بود با کسب درآمد از فیلمسازی‌ و هـنرهای‌ دیگر، تـأسیس دانـشگاه غـیرانتفاعی سـوره، ساختن پاساژ در پامنار تهران، معاملات در زمینه دستگاه‌های کپی و چاپ، خرید بخشی از سهام شرکت دخانیات، تـولید و تـوزیع چای بالاخص برند و نشان چای نمونه، شرکت‌های سوره و نـمایندگی‌ بـعضی‌ از تجهیزات نوشت‌افزار، وضعیت اقتصادی خود را مستقل کند و بهبود دهد.
اما چرا چنین تصمیمی گرفته شد؟ در آغاز مدیریت زم، در سال1360، مجلس 360میلیون تومان بودجه برای این نهاد تعیین کرده بود، اما با گذر زمان این بودجه به جای آنکه افزایش یابد، کم و کمتر شد. سال69 این بودجه به 60میلیون تومان تقلیل پیدا کرد؛ یعنی با گذشت 10سال، بودجه سازمان به‌جای افزایش چیزی حدود 80درصد کاهش پیدا کرد. اما دفتر خودکفایی حوزه با فعالیت‌های اقتصادی، وضعیت این نهاد را دگرگون کرد و بعدها بنیاد هنرمندان سوره نام گرفت. این نهاد با درنظر گرفتن 3برنامه اقتصادی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت، از نفت گرفته تا معادن و سهامداری در کارخانه دخانیات، آستین‌های اقتصادی خود را بالا زد و حتی برای خرید سهام یک باشگاه ورزشی هم تلاش کرد. همه اینها بعدها از نواقص مدیریتی زم شد تا با آن مؤاخذه شود.

دومین مدیر (1380تا 1389) | حسن بنیانیان

تعطیل کردن فعالیت‌های اقـتصادی حوزه، مهم‌ترین اقدام مدیریتی بنیانیان بود. او که پیش از این مدیرکل سازمان نوسازی و تجهیز مدارس در دوره وزارت محمدعلی نجفی بود و به همراه او به سازمان برنامه و بودجه رفته بود، به‌عنوان نماد اصطلاح «مهندسی فرهنگی» به حوزه هنری آمد. او در همان ابتدا، معاون خودکفایی حوزه هنری را از وارد شـدن بـه اقدامات گذشته برحذر کرد. بـا این حال تا اواخر دهه۱۳۸۰، حوزه‌ هـنری اگرچه از فعالیت‌های‌ دخانیاتی کناره‌گیری کرد، اما در زمینه تـولید و تـوزیع چای بالاخص برند و نشان چای نمونه، فعالیتش را ادامه داد و با شرکت‌های سوره در ارتباط بود. همچنین نـمایندگی‌ بـعضی‌ از تجهیزات نوش‌افزار را هم در اختیارش حفظ کرد. در این دوره تمرکز حوزه هنری بر محور شعر و ادبیات قرار گرفت. تاسیس انتشارات سوره مهر اصلی‌ترین محصول دوران مدیریت بنیانیان است.
 حسن بنیانیان می‌گفت که فلسفه وجودی حوزه هنری شفاف‌سازی رابـطه دین و هنر است. او درباره فعالیت‌های اقتصادی حـوزه کـه هنگام انـتصابش وعـده تـعطیلی آنها را داده بود، گفت: «مـن ناچارم برای پرکردن هزینه‌های حوزه هنری به بخشی از فعالیت‌های گذشته ادامه دهم و این بـحث عـقلی است».
اما نقدی که به دوره مدیریتی او وارد شد، بی‌توجهی کلان به فرهنگ، کارمندسازی و متخصص نبودن مدیران بخش‌های‌ مختلف‌ به‌ کارهای هنری بود. در این دوره حوزه به شکل ناشیانه‌ای خودش را شبیه وزارت ارشاد کرد. مدیرانش تلاش کردند که معاونت‌ها و مدیریت‌های مشابه ارشاد را طراحی کنند و دفاتر استانی‌اش، مشابه ادارات کل ارشاد در استان‌ها شد. نتیجه این اقدام چیزی نبود جز چاق‌شدن حوزه هنری که حالا از پس هزینه‌های خودش هم برنمی‌آید. حوزه هنری که قرار بود محلی برای اجتماع هنرمندان باشد و تکیه‌گاهی مطمئن برای تولیدات فرهنگی و هنری، دیگر این کارکرد را نداشت.
در دوره او ساختمان بزرگ حوزه هنری با انبوه راهروهای تودرتو افتتاح شد و انبوه هنرمندان حوزه که در ساختمان‌های کوچک و بزرگ حوالی خیابان سمیه و حافظ بودند، در یک‌جا مستقر شدند.

 سومین مدیر (1389 تا 1399) | محسن مومنی‌شریف 

مومنی‌شریف که از سنین جوانی وارد حوزه هنری شده بود، از نویسندگان برآمده از این نهاد انقلابی به‌حساب می‌آمد. شاید بتوان او را فرزند حوزه هنری دانست. اما شریف نیز با توسعه نامتوازن بخش‌ها صدماتی به حوزه زد. در زمان او عمده هزینه‌ها به تولیدات، محافل و جشنواره‌ها اختصاص داشت و کمترین بودجه به آموزش و پژوهش داده می‌شد. مدیریت او را از چند حیث قابل تأمل می‌دانند. حوزه هنری در سال‌های پیش از او دچار رخوت شده بود و در سومین دوره مدیریتی حوزه، شریف توانست با دریچه‌های جدید و توجه به حوزه‌های نو، حرفی برای گفتن به منتقدان همیشگی این نهاد داشته باشد. او با توجه به نسل جوان، تعامل با هنرمندان به‌جای ریاست بر مجموعه، ایجاد فضای جدید در حوزه ادبیات دفاع‌مقدس، ساماندهی و توجه به خاطرات دفاع‌مقدس، تعامل با تعدادی از هنرمندان عرصه مقاومت در دیگر کشورها، آغاز ترجمه آثار شاخص، ایجاد ارتباط با فارسی‌زبانان در دیگر کشورها و... بخشی از نارضایتی را التیام داد.

چهارمین مدیر (1399تا...)| محمدمهدی دادمان

جوان‌ترین مدیر حوزه هنری، حالا بر مسند این نهاد فربه تکیه کرده و باید خیلی چیزها را سامان دهد. دادمان متولد 1367 است و بعد از فارغ‌التحصیلی در رشته مهندسی صنایع از دانشگاه صنعتی‌شریف، مشغول تحصیل دروس حوزوی در حوزه علمیه علی‌بن‌موسی‌الرضا (مشکات) شده است. او در سال۸۴ مدال نقره المپیاد ادبیات را کسب کرده و از آن زمان تاکنون عضو بنیاد ملی نخبگان است. دادمان پیش از انتصاب به‌عنوان مسئول حوزه هنری، به‌عنوان قائم‌مقام سازمان تبلیغات اسلامی مشغول به‌کار بود. محمدمهدی، پسر رحمان دادمان، وزیر راه‌وترابری دولت خاتمی که در سانحه هوایی کشته شد، است. او در دوره‌ای به حوزه هنری آمده که حوزه آینده‌ روشنی ندارد. بسیاری از هنرمندان نسل اول، دوم و سوم از حوزه رفته‌اند و کسی جایگزین‌شان نشده؛ سازمانی فربه که پرداخت حقوق ماهانه کارمندانش بخش اعظم بودجه این نهاد را می‌بلعد و منابع درآمدزایی به حداقل رسیده است. البته احتمال این می‌رود که نزدیکی او به رئیس سازمان تبلیغات، اختیارات و سرمایه بیشتری را روانه حوزه هنری کند.

حوزه و سینما
حوزه هنری، میراث‌دار سینماهایی شده بود که در سال‌های انقلاب مصادره شده بودند. بخش سینمایی در سال‌های دهه60 یکی از مهم‌ترین بخش‌های حوزه هنری بود و کسانی مانند محسن مخملباف، مجید مجیدی، ابراهیم حاتمی‌کیا و رسول ملاقلی‌پور در آنجا مشغول بودند. همچنین در دهه70 جنجالی‌ترین بخش حوزه همین بخش بود؛ بخشی که در سال‌های مدیریت حسن بنیانیان و محسن مومنی بیشتر سینماداری کرد. حوزه هنری در بهترین حالت در بعضی از پروژه‌ها سرمایه‌گذاری می‌کرد. مهم‌ترین خبر سال‌های اخیر این سازمان ‌پخش‌نکردن فیلم‌های سینمایی در سینماهای حوزه هنری بود. این نهاد که در چهاردهه، 70 اثر سینمایی ساخته و نمایش داده است، 80 سالن سینما را در 19 استان مدیریت می‌کند. در این سال‌ها حوزه بیش از 10هزار فیلمنامه و طرح در بانک خود ذخیره کرده و سالانه بیش از 300هنرجوی علاقه‌مند به رشته فیلمنامه‌نویسی را آموزش می‌دهد. تکثیر و توزیع بیش از 100اثر داخلی و خارجی در کانون رسانه خانگی کشور، راه‌اندازی بانک جامع اطلاعاتی سایت سینمایی سوره و... را می‌توان از فعالیت‌های این نهاد دانست.


حوزه و ادبیات 
دستاوردهای حوزه در قالب اندیشه و هدفش شاید به چند نمونه خلاصه شود. یکی از آن نمونه‌ها، شب‌های شعرخوانی و حاضرانی بودند که یکشنبه‌های اول هر‌ماه برای گوش‌کردن به شعرها در حوزه هنری حاضر می‌شدند، شاید برای خیلی‌ها آن روز خاطره‌انگیز باشد. حوزه هنری علاوه‌بر رضا امیرخانی، ابوالفضل زرویی‌نصرآباد را هم در آستین خود داشت. زرویی در سال‌های مدیریت زم، دفتر طنز حوزه را بنیان گذاشت. شب‌های شعر «در حلقه رندان» از دیگر برگ‌های برنده حوزه هنری در سال‌های بنیانیان بود. حضور فاضل (ابوالفضل) نظری و دوستانِ نویسنده مومنی‌شریف مثل احمد دهقان، داوود غفارزادگان و رضا امیرخانی آورده‌هایی بودند که درست حفاظت نشدند. آنها نیز کتاب‌های‌شان را از انتشارات حوزه هنری به مرور گرفتند و به دیگر ناشران سپردند. مجله الکترونیک «لوح» و دفتر ادبیات و هنر مقاومت، بخش‌های دیگری از دستاوردهای ادبی حوزه به‌حساب می‌آمدند. دفتر ادبیات و هنر مقاومت که در سال1367 کار خود را آغاز کرد به پشتوانه مرتضی سرهنگی، هدایت‌الله بهبودی و علیرضا کمری در کانکسی کوچک در حیاط حوزه هنری تأسیس شد. نویسنده‌های جنگ به دفتر ادبیات مقاومت می‌آمدند و نخستین تجربه‌های خود را آنجا منتشر می‌کردند؛ از کتاب‌هایی مثل «فرمانده من» و «روزهای آخر» احمد دهقان و «هفت روز آخر» محمدرضا بایرامی گرفته تا رمان‌هایی مثل «شطرنج با ماشین قیامت» حبیب احمدزاده و داستان‌های کوتاه مجید قیصری. گردآوری خاطرات مبارزان سیاسی سال‌های پیش از انقلاب در سال‌های نخست دهه80، کلید خورد؛ از کتاب‌هایی مثل خاطرات «احمد احمد» و «عزت شاهی» گرفته تا «دا»، «کوچه نقاش‌ها»، «بابانظر»، «وقتی که مهتاب گم شد».مجموعه داستان‌های «زنگ‌ها»، «مدرسه رجایی»، «باغ بلور» محسن مخملباف، مجموعه شعر «رجعت سرخ ستاره» علی معلم‌دامغانی، «خون‌نامه خاک» نصرالله مردانی، «تنفس صبح» قیصر امین‌پور، «همصدا با حلق اسماعیل» سیدحسن حسینی نیز از محصولات حوزه هنری انقلاب اسلامی است.

متعلقات حوزه هنری
دانشگاه سوره، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، انتشارات سوره مهر، هفته‌نامه مهر، ماهنامه سوره و...

1357   حوزه هنری با نام «کانون نهضت فرهنگی اسلامی» به ابتکار طاهره صفارزاده شاعره انقلاب و تعدادی ازدوستان و همفکرانش تأسیس شد و پس از چند‌ماه به «حوزه اندیشه و هنر انقلاب اسلامی» تغییر نام پیدا کرد.
   سیدعلی موسوی گرمارودی درباره کانون نهضت فرهنگی اسلامی می‌گوید: «خدا گواه است پیشنهاد از مرحوم طاهره صفارزاده بود، ولی چون اهل خودبزرگ‌بینی نبود، من را جلو انداخت و من دبیری این کانون را برعهده گرفتم. در این کانون افراد بزرگی همچون مقام معظم رهبری، شهید بهشتی، شهید باهنر، متوسلی، مرحوم طاهره صفارزاده و بنده حضور داشتیم و عضو هیأت مؤسس این کانون بودیم؛ البته بعضی هم بودند که بعدها راه‌شان را جدا کردند. نخستین اعلامیه‌ای که شاه را خلع کرد از سوی همین کانون بود که در اواخر پاییز سال۱۳۵۷ و اوایل دی‌ماه همان سال انجام شد».


1360   آغاز فعالیت رسمی حوزه هنری؛ حوزه، نهادی زیرمجموعه سازمان تبلیغات اسلامی که از فعالیت‌های هنری و فرهنگی حمایت می‌کند. این نهاد ابتدای دهه۱۳۶۰ به سازمان تبلیغات اسلامی پیوست. ساختمان اولیه حوزه اندیشه و هنر انقلاب اسلامی در خیابان فلسطین بود و در این میان بخشی از مصالح مصرفی حوزه را از مراکز مصادره‌ای انقلاب تامین کردند. نخستین مدیر این نهاد نیز محمدعلی زم بود.
   جـمعی از هـنرمندان حوزه از قبیل قیصر امین‌پور، سـیدحـسن حـسینی، سلمان هراتی و... در اعتراض به تغییراتی کـه در سیاست‌های مدیریتی‌ حوزه‌ رخ‌ داده‌ بود، از آن خارج شدند.

1368   ماهنامه سوره؛ سردبیر اول این مجله سیدمحمد آوینی بود. بعد از مدتی سیدمرتضی آوینی (برادر سیدمحمد) جایگزین او شد و کار انتشار ماهنامه را تا ۴۰‌شماره ادامه داد. بعد از شهادت سیدمرتضی در فروردین ۷۲، ماهنامه مدتی متوقف ماند و پس از آن دیگرانی چون سیدمحمد آوینی، سیدعلی میرفتاح و سیدعبدالجواد موسوی کار را ادامه دادند. اواخر سال۸۱ وحید جلیلی سردبیری این ماهنامه را برعهده گرفت. اما پس از انتشار ۳۰ شماره به‌دلیل اختلافات فکری بین هیأت تحریریه و مسئولان حوزه هنری، تحریریه چهارم اخراج شدند. پس از آن سردبیری این ماهنامه برعهده محمد حمزه‌زاده گذاشته شد.


1369 پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی؛ این پژوهشگاه با داشتن ۹ گروه علمی، 6 مرکز پژوهشی نیز ایجاد کرده است: مرکز مطالعات دینی هنر، مرکز مطالعات هنر و فرهنگ ایران، باشگاه هنرپژوهان جوان، مرکز خلاقیت‌های هنری، مرکز دائمی همایش‌ها و نشست‌های علمی و مرکز تحصیلات تکمیلی. همچنین تأسیس کتابخانه و مرکز اسناد کتابخانه تخصصی و انتشار مجله تخصصی «بیناب».


1372 مؤسسه آموزش عالی سوره؛ معاونت آموزش حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی در این سال اقدام به تأسیس مؤسسه آموزش عالی سوره غیردولتی غیرانتفاعی نوع دوم کرد.

1373 فصلنامه نقد سینما به عنوان نشریه‌ای جدی و رادیکال به سردبیری مسعود فراستی منتشر می‌شود.دوره اول نقد سینما  فقط 4 شماره دوام آورد.

1375 در روزهای پایانی سال‌، حوزه با انتشار هفته‌نامه «مهر» ظرفیت تازه‌ای به‌خود افزود. مهر، هفته‌نامه‌ای رنگی با قیمت 20تومان و در ۳۲‌صفحه‌ بود که مطالب متنوع فرهنگی را با سیمای تازه‌ای از نویسندگان جوان به‌دست می‌داد؛ کسانی که ادبیات و سینمای روز را خوب می‌شناختند و سعی داشتند مرزبندی‌های سابق هنر انقلابی و غیرانقلابی را کمرنگ کنند. پس از مهر، کم‌کم مطبوعات حوزه هنری رونق می‌گیرد؛  عروس، مقام، ادبیات داستانی، صحنه، بیناب و... در سال‌های پایانی دهه70 و سال‌های نخست دهه80 به دکه‌ها می‌آیند، مهر آغاز روزنامه‌نگاری متفاوت در آستانه دوم خرداد است که در سال‌های رونق مطبوعات دوم خرداد نیز همچنان خوانندگان بسیار داشت. سردبیر مهر سیدعلی میرفتاح و نویسندگان آن یوسفعلی میرشکاک، حسین معززی‌نیا، ابوالفضل زرویی‌نصرآباد، شهریار زرشناس، حسین یعقوبی، سیدابراهیم نبوی، محمدحسین جعفریان، محمد صالح‌علا و... بودند. پس از تغییر ریاست حوزه هنری از زم به بنیانیان، هفته‌نامه مهر در قالب دوهفته‌نامه منتشر شد. در دوره دوم مدیرمسئول مهر، حسن بنیانیان و سردبیر و دبیر تحریریه آن، حمید باباوند شد. از پاییز ۱۳۸۸ این نشریه به دوهفته‌نامه تخصصی کتاب «سوره مهر» تغییر کرد .

1378 تاسیسانتشاراتسوره مهر 

1379 معاونت سینمایی حوزه هنری با عنوان رسمی سازمان توسعه سینمایی سوره ثبت شد. هم‌اکنون سازمان سینمایی حوزه هنری، سهمی ۲۵درصدی از سینماهای کشور دارد که این امر با اضافه‌شدن سینماهای بنیاد مستضعفین اتفاق افتاده است.

1380 آغازمدیریت حسن بنیانیان

1389 آغازمدیریت محسن مومنی‌‌شریف

1389 مؤسسه آموزش عالی سوره به دانشگاه سوره تبدیل شد.

1389 آغازمدیریت محمدمهدی دادمان