فرش دستباف ایران حالا دیگر رقیب دارد

فرخنده رفائی_خبرنگار

صادرات فرش در هشت ماهه اول سال ۱۳۹۸ کمتر از ۵۰ میلیون دلار بوده که نسبت به متوسط ۵۰۰ میلیون دلاری صادرات فرش در دودهه گذشته، حدود یک دهم شده است، مهم‌ترین واردکننده فرش از ایران آمریکاست که به‌تنهایی مقصد 30تا 40درصد صادرات فرش دستباف ایران است. با امضای برجام صادرات فرش ایران رونق گرفت و ارزش دلاری صادرات ایران به 500میلیون دلار رسید. پس از خروج آمریکا از برجام صادرات فرش دستباف ایران به‌شدت کاهش یافت اما خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌ها تنها دلیل این اتفاق نبوده است.

هنر صنعت فرش دستباف ایران حال و روز خوشی ندارد و به‌ویژه در حوزه صادرات و ارزآوری نه‌تنها در شرایط بهینه نیست بلکه در شرایط هشدار قرار دارد. درکنار کیفیت و زیبایی، یکی از مهم‌ترین صفات فرش دستباف ایران از منظر تولید و تجارت، صادرات و ارزآوری آن است. وقتی آن دچار افت شود، طبیعتا تولید و اشتغال در این صنعت هم از این ناحیه آسیب خواهد دید. طی چند دهه گذشته فرش یکی از اقلام مهم صادرات غیرنفتی ایران بوده و ارزآوری بسیار خوبی هم داشته است، اما در سال 98میزان صادرات فرش کاهش بسیار شدیدی را تجربه کرد.

کاهش صادرات به 10 درصد
به گفته رئیس هیأت مدیره انجمن علمی فرش ایران صادرات فرش در ۸‌ماه اول سال گذشته کمتر از ۵۰ میلیون دلار بوده که نسبت به متوسط ۵۰۰ میلیون دلاری صادرات فرش در ۲دهه گذشته، حدودا 
یک دهم شده است. حمید کارگر این عدد را مخاطره‌آمیز توصیف می‌کند و می‌گوید: از سال ۱۳۹۷ به بعد، با خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌ها روند افزایشی صادرات فرش دستباف متوقف و سیر نزولی آن آغاز شد. به گفته وی، صادرات فرش دستباف در سال ۱۳۹۴ حدود ۲۹۰ میلیون دلار، در سال ۱۳۹۵ حدود ۳۵۹ میلیون دلار و در سال ۱۳۹۶ معادل ۴۲۶ میلیون دلار بوده است اما در سال ۱۳۹۷ صادرات فرش دستباف به ۲۳۸ میلیون دلار رسید.

رقبا بازار را از ما گرفتند 
فرش دستباف به‌دلیل گرانی، بازارهای صادراتی خود را از دست داده است. رقبای ایران، کشورهایی مثل افغانستان و پاکستان در سال‌های اخیر توانسته‌اند هند، چین به‌دلیل قیمت‌های مناسب‌تر، بسیاری از بازار‌های صادراتی ایران را از آن خود کنند. اما چرا فرش ایران گران است؟
رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف گرانی فرش را اجتناب‌ناپذیر و مهم‌ترین علت آن را افزایش هزینه تولید در ایران می‌داند. سیدمجتبی عراقچی در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: علت گرانی فرش ایران فقط و فقط مزد کارگر است. وقتی 85درصد هزینه تولید فرش مزد کارگر است و وقتی دستمزد کارگر در کشورهای رقیب ما نصف یا حتی کمتر از نصف مزد کارگر در ایران است، مسلما هزینه تولید فرش هم در این کشورها بسیار پایین‌تر از ایران در می‌آید. وی می‌افزاید: دستمزد کارگر در کشور ما به‌دلیل تورمی که وجود دارد، سالانه حدود 20درصد افزایش می‌یابد و این عمده دلیل گرانی فرش دستباف محسوب می‌شود. عراقچی اضافه می‌کند: فرشی که بافت آن در کشور ما 10میلیون تومان هزینه برمی‌دارد و با قیمت 500دلار به بازارهای جهان صادر می‌شود، در کشورهای رقیب ما 5میلیون تومان در می‌آید و آنها می‌توانند فرش را با قیمت 100تا 200دلار بفروشند. در چنین شرایطی، توان حفظ بازارهای صادراتی برای تولیدکنندگان ما کاهش می‌یابد و نتیجه آن همین شرایطی است که در آن قرار داریم. رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف مشکل پیمان‌سپاری ارزی را نیز در کاهش صادرات مؤثر می‌داند و می‌گوید: با سیستم مدنظر دولت برای بازگشت ارز، صادرکنندگان به‌شدت به مشکل برمی‌خورند و به هیچ عنوان نمی‌توانند پول را برگردانند. صادرکنندگان به طرق مختلف پول را توسط صرافی‌ها وارد می‌کنند و نمی‌توانند با بانکی که دولت تعیین کرده معامله کنند. مشکل اصلی بازار در شرایط کنونی، این است وگرنه هرکس که صادرات انجام داده، ناچار است ارز حاصل از آن را برگرداند تا بتواند هزینه‌هایش را بپردازد.

بازار داخلی بسیار ضعیف است
با وجود علاقه تاریخی مردم ایران به هنر فرشبافی و با وجود محبوبیت فرش دستباف نزد مردم، گرانی فرش دستباف، آن را از خانه‌های بسیاری از مردم دورکرده و درصد بالایی از مردم به دلایل اقتصادی فرش ماشینی را به دستباف ترجیح می‌دهند. حتی انواعی از فرش دستباف که با پشم بافته می‌شود نیز قیمت بسیار بالایی دارد اما گران‌ترین انواع فرش، آنهایی هستند که تمام ابریشمند. با این حال غیر از ماده اولیه بافت، قیمت فرش به نوع بافت آن هم بستگی دارد. عراقچی در این زمینه می‌گوید: قیمت فرش‌ها بسته به کیفیت و ریزبافت‌بودن آنها متفاوت است اما با این حال افزایش قیمت فرش دستباف خیلی متاثر از جنس فرش نیست چون فرش چه ابریشم باشد و چه پشم، بخش اعظمی از قیمت آن مزد بافندگان است. بر همین اساس قیمت فرش دستباف از پارسال تا امسال حدود 20تا 25درصد افزایش داشته است.

صادرکنندگان چه می‌گویند
به گفته صادرکنندگان، از سال 98صادرات فرش حال و روز خوشی نداشته و اوضاع امسال از سال قبل هم خراب‌تر است. سیدرضی حاجی‌آقامیری، یکی از صادرکنندگان فرش در این زمینه می‌گوید: سال ۹۸ ما بدترین وضعیت صادرات را تجربه کردیم، به‌طوری‌که هیچ‌گاه صادرات فرش ما تا این اندازه افت نکرده بود. این عضو اتاق بازرگانی تهران در بیان دلایل این افت می‌افزاید: اصولاً صادرات به سیاست‌های تجارت خارجی یا به‌عبارت دیگر به روابط بین‌المللی کشور وابسته است. تحریم‌های آمریکا و شدت گرفتن آن نه‌تنها مانع صادرات کالاهای ما به‌خود آن کشور شده، بلکه در تجارت ما با سایر کشورها نیز موانعی ایجاد کرده که باعث شده بر صادرات کالاهای ایران به‌ویژه اقلام تجملی مانند فرش دستباف که در بازارهای جهانی بی‌رقیب هم نیست و جنبه ضروری هم ندارد، تأثیر منفی داشته باشد. وی ادامه می‌دهد: چالش دیگری که ناشی از سیاست خارجی و به تبع آن تحریم‌هاست و ما سال‌هاست با این مشکل روبه‌رو هستیم قطع ارتباط فعالان اقتصادی با بازارهای هدف است. وقتی تاجر توان رفت‌وآمد نداشته باشد و در دریافت ویزا و سفر به کشورها به‌ویژه مهم‌ترین مقاصد صادراتی مانند آمریکا با مشکل روبه‌رو شود، طبیعتاً نمی‌تواند امکانات لازم برای تجارتش ازجمله بازاریابی و نقل و انتقال ارزی را فراهم کند و در نتیجه مراوداتش کاهش می‌یابد.

  کرونا و افزایش بار مشکلات    
گسترش ویروس کرونا در ایران و جهان هم عاملی است که نمی‌توان از تأثیر آن بر صادرات و واردات کشورها چشم‌پوشی کرد. حاجی‌آقامیری در این زمینه می‌گوید: در چند ماه اخیر با شیوع ویروس کرونا، نه‌تنها به مشکلاتی که گفتم افزوده شد، بلکه این مهم تأثیر تحریم‌ها را نیز افزایش داده است و به‌نظر می‌رسد شرایط به همین ترتیب در سال آینده نیز ادامه خواهد داشت. با این شرایط شاید وضعیت به‌گونه‌ای شود که میزان صادرات دیگر قابل عنوان‌کردن نباشد. افت منابع ارزی مشکلی است که به‌دلیل تحریم‌ها مدت‌هاست که فعالان اقتصادی را می‌آزارد و با افزایش هزینه‌های واردات و تولید، بر بازار داخلی نیز تأثیر بسیار زیادی گذاشته است. کرونا و لزوم صرفه‌جویی در منابع ارزی بر این مشکلات افزوده و دولت برای تامین ارز مورد نیاز برای واردات کالاهای اساسی و تامین نیاز ارزی بازار دست به دامن صادرکنندگان شده است. این درحالی است که بازگشت ارز به کشور با وجود تحریم‌های بانکی برای صادرکنندگان معضلی بزرگ است. عضو هیأت نمایندگان اتاق بازرگانی تهران در مورد تأثیر موضوع پیمان سپاری ارزی بر صادرکنندگان فرش کشور می‌گوید: این قانون برای صادرکنندگان فرش کشور بسیار آسیب‌زاست و باید توجه داشت که بخش اعظم صادرات فرش کشور به‌صورت امانی یا به‌صورت انتقال از انبارهای کشور به انبارهای خارج است و فعالان اقتصادی این حوزه پس از صدور کالا از کشور باید مدت زیادی منتظر فروش آن بمانند تا ارز حاصل از آن را به کشور باز گردانند. این کارشناس و صادرکننده فرش باتوجه به مشکلات اقتصادی موجود در کشور درباره حل این مشکلات خوش‌بین به‌نظر نمی‌رسد. او می‌گوید: نباید تجارت فرش دستباف را از کل اقتصاد کشور جدا دانست؛ این طرز فکر درست نیست که اگر دولت نظر مثبت خاصی در داخل به آن داشته باشد بدون وابستگی به سایر بخش‌های تجارت خارجی می‌توانیم تأثیر مثبتی را در این عرصه تجربه کنیم، . چگونه می‌توان صادرات فرش داشت، درحالی‌که در روابط تجاری خارجی و نقل و انتقال پول در عرصه بین‌المللی با مشکلات فراوان روبه‌رو هستیم.