مطبوعات حرفه‌ای ضامن جامعه مدنی

 پیروز حناچی؛ شهردار تهران

برخورداری از رسانه‌های آزاد و مستقل که خود، حرمت اخلاق و انسانیت را پاس بدارند، از جمله اهداف مهم انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 بود. تحقق این هدف در 4 دهه‌ای که از پیروزی انقلاب می‌گذرد به دلایل مختلفی - که مجال بحث آنها در این مقاله نیست- با فراز و نشیب‌هایی رو به‌رو بوده است. امروزه پویایی انقلاب ما و مرزگذاری قاطع و صریح آن با حکومت‌های غیر مردم‌سالار و مرتجع منطقه، در گرو بسط مطبوعات آزاد و وجود فضاهای آزاد و اخلاقی گفت‌وگو و نقد است.
به‌رغم وجود چنین ضرورت‌هایی، مطبوعات در ایران همواره در بیش از یک قرنی که از حضورشان در جامعه ایران می‌گذرد، برای برخورداری همزمان از «دوام» و «تاثیرگذاری» با دشواری رو به رو بوده‌اند. سخن گفتن از حقایق و نقد آرا، مسائل و مشکلات، دستکم در برخی حوزه‌ها در کشوری که مجموعه قواعد برآمده از سنت‌ها و اقتضائات گوناگون سیاست، الزامات‌ بسیاری را پیش روی روزنامه‌نگاران قرار می‌دهد چندان آسان نیست. این الزامات باعث شده‌اند که بسیاری از مطبوعات ما از ورود به برخی حوزه‌ها صرف‌نظر کنند و برخی دیگر به واسطه مواجهه با برخی تفسیرهای تنگ‌نظرانه از قانون، با مشکل دوام مواجه شوند. این مسئله به نوبه خود سبب غیبت رسانه‌های تاثیرگذار و مستقل داخلی در برخی حوزه‌ها و یکه‌تازی رسانه‌های مغرض در فضاهای مجازی شده است.
به همین دلیل دشواری حیات مطبوعات به خصوص در ایران با رشد چشمگیر فضاهای مجازی بیشتر شده است. فضاهایی بالنسبه بی قید و بندتر که در آن همه قسم حرفی را می‌توان زد و به سادگی آن را به سمع و نظر مخاطب رساند، نیاز به رعایت قواعد و حتی شواهد در آنها کمتر است، با سهولت بیشتری می‌توان در آنها هیجان ایجاد کرد، پاسخگویی حقوقی و قانونی در آن کمرنگ‌تر است و همین مسائل اقبال به آنها را در مقایسه با مطبوعات چاپی بیشتر می‌کند. اگر بر این وضعیت دشواری‌های اقتصادی و شرایط خاص ناشی از ویروس کرونا را هم اضافه کنیم، درک شرایط سخت اصحاب مطبوعات در ایران برای‌مان ساده‌تر می‌شود.
همه این دشواری‌ها نباید اجازه بدهد که فراموش ‌کنیم، مطبوعات رکن چهارم دموکراسی‌اند و ما نمی‌توانیم بدون مطبوعاتی پویا و موثر مسیر توسعه پایدار را طی کنیم. مطبوعات چشم‌های نگران جامعه مدنی، صدای مطالبه‌گر افکار عمومی و عامل پویایی حوزه عمومی و شکل‌گیری فضای نقد و گفت‌وگو هستند و ضعف آنها حتما با ضعف جامعه مدنی همراه خواهد بود.
همه این دلایل باعث می‌شود خبر رسیدن روزنامه همشهری به هشت‌هزارمین شماره خود را به‌رغم همه این دشواری‌ها به فال نیک بگیریم.بیش از 2 دهه دوام یک روزنامه در شرایط متلاطم جامعه ایران خود یک دستاورد مهم است. تاسیس روزنامه همشهری بی‌تردید سبب ساز ایجاد فضایی جدید در مطبوعات ایران نه فقط در فضای شهری که در سطح ملی بوده است. تربیت چند نسل روزنامه‌نگاران حرفه‌ای جوان در دوره‌های مختلف در این روزنامه اتفاق افتاده است و همشهری توانسته‌ به‌رغم بی‌ثباتی‌های عرصه سیاست و دشواری‌هایی که به آن اشاره شد، همواره فضایی برای فعالیت روزنامه‌نگاران حرفه‌ای، تقویت جامعه مدنی و پرورش روزنامه‌نگاران جوان باقی بماند. این روزنامه حتما یکی از جریان‌های موثر در تقویت آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی و به خصوص در توسعه فهم اجتماعی از مسائل کشور بوده است.
به نظر می‌رسد موقعیت ویژه این روزنامه یعنی اتصال به نهاد عمومی شهرداری به عنوان نهادی که خود محصول دموکراسی است و به دلیل وجود نهاد شوراها در میان نهادهای بوروکراتیک، کمترین فاصله را از خواست اکثریت  مردم دارد، خود عامل مهمی است که توانسته‌ در عین حال که تا حدی از مشکل دوام روزنامه کم می‌کند، موانع زیادی از درون بوروکراسی سازمانی بر سر راه تاثیرگذاری روزنامه ایجاد نکند.
در شرایط ویژه امروز جامعه ایران که پویایی و حیات جامعه مدنی و اعتماد میان مردم و نهادهای جامعه مدنی از جمله مطبوعات، ضرورتی حیاتی برای شنیده شدن صدای بخش‌های مختلف افکار عمومی و جلوگیری از قطع شدن ارتباط انتقادی میان مردم و مسئولین است، می‌بایست همگان تلاش کنیم، قید و بندها را از پیش روی روزنامه‌نگاران کشور برداریم. توجه به این نکته ضروری است که فضاهای مجازی علیرغم همه محاسنی که دارند هرگز نمی‌توانند جایگزین سنت روزنامه‌نگاری حرفه‌ای شوند.
سنت روزنامه‌نگاری حرفه‌ای با تاکید بر بسط آگاهی‌ها، روزنامه‌نگاری تحقیقی، ایجاد فضای عمومی برای حضور روشنفکران و صاحب‌نظران، دامن زدن به نقد و مطالبه‌گری و انتقال تجربیات نسلی به روزنامه‌نگاران جوان در تحریریه‌ها، می‌بایست از فضاهای مجازی نیز برای گسترش اثرگذاری خود استفاده کند و این مسئله مستلزم آن است که ساختارهای نظارتی در درک خود از مقوله نظارت متناسب با اقتضائات فضاهای نوین مجازی، تجدیدنظر کنند و با کم کردن موانع، فضا را برای فعالیت جریان‌های مدنی شناسنامه‌دار فراهم و از تقویت ناخواسته جریان‌های لحظه‌ای و بی‌شناسنامه جلوگیری کنند. امواج گسترده‌ اخبار کذبی که روزانه در زمینه‌های مختلف در فضاهای مجازی منتشر و متاسفانه در بخش‌هایی از جامعه نیز شنیده می‌شود، خود یکی از نتایج تضعیف مطبوعات شناسنامه دار کشور از طریق انواع محدودیت‌ها و قید و بندهاست.
مسئولین بخش‌های مختلف بوروکراسی کشور باید کمک کنند که روزنامه‌هایی همچون همشهری که اکنون بیش از 2 دهه سابقه انتشار را با خود یدک می‌کشند بتوانند هر چه بیشتر با متن مردم مرتبط شوند، بخش‌های مختلف جامعه را که صدای آنها به جایی نمی‌رسد به رسمیت بشناسند، صدای اقشار بی‌صدای جامعه را به مسئولین برسانند، مسائل و مشکلات آنها را گزارش دهند، کاستی‌ها و ناکارآمدی‌ها را در نقد کنند و با فراخوان مسئولین به پاسخگویی و مطالبه شفافیت و مبارزه با فساد، زمینه را برای کاهش شکاف میان افکار عمومی و مسئولین فراهم کنند. از حیث شهری نیز «تهران شهری برای همه» بدون وجود رسانه‌هایی که بتوانند «همه» جامعه را مدنظر قرار دهند و صدای آنها و مسائلشان را به گوش مسئولین برسانند محقق نخواهد شد.