حاجی سیاست

حمیدرضا محمدی 

ویپرت بلوشر، دیپلمات آلمانی در سفرنامه خود نوشته است: «روزی به من گفت شاه هیچ‌ رئیس‌الوزرایی پیدا نمی‌کند که بهتر از من باشد، چون احدی پیدا نمی‌شود که کمتر از من کار کند». و لابد اینچنین هم بود که مهدیقلی‌خان هدایت معروف به حاج مخبرالسلطنه، توانست 6سال، نفر دوم حکومت باشد و رضاشاه قصد جانش را نکند و به همین‌دلیل هم بود که هم از کلاه پهلوی نزد شاه تعریف می‌کرد و هم جانب علمای قم را نگاه می‌داشت. اما درباره او چیزی که کمتر مورد توجه قرار گرفته است، سفرنامه حج اوست؛ سفری که سه‌شنبه 30شهریور1282، به همراه میرزا علی‌اصغرخان اتابک اعظم آغاز شد و از چین و ژاپن به آمریکا و اروپا و درنهایت مصر و شام و لبنان و مکه و مدینه رسید. در این میان، مشاهدات او از ژاپنِ بیش از یک‌قرن پیش جالب است. حضور او در این کشور، 22روز ادامه داشت و توکیو، کیوتو، ناگاساکی و کوبه را از نظر گذراند، آن‌هم زمانی که این سرزمین وارد جنگ با روس‎ها شده بود. درنظرش، «چینی را مهموم یافتیم، سرپیش افکنده، اینجا گردنِ افتخارِ اهالی بلند است». درست زمانی به کشور خورشید می‌رود که دوران شکوه امپراتور مِیجی بود و با او دیدار هم کرد. از سادگی‌شان می‌گوید که «عمارت میکادو ساده‌تر از آن است که به وصف بیاید»، یا از وطن‌‌دوستی‌شان که «امروز تمام خانه‌ها شاخه سبز به در خانه‌ها زده بودند، گویی عیدی بود، معلوم شد امروز در حوزه کیوتو سربازان جدید داخل نظام می‌شوند» و از همه مهم‌تر خوداتکایی است. چنان‌که در دیدار آنها با وزیر امورخارجه ژاپن، «اتابک پرسید: از کجا شروع کردید؟ گفت: چون دست به‌کار زدیم، دیدیم مرد کار نداریم، از جوان‌های آزموده، به اُرُپ و آمریکا فرستادیم، در هر شعبه علمی و صنعتی تکمیل شدند، سپس به تشکیلات پرداختیم و هرگونه مدرسه در مملکت ساختیم.»