پل پیروزی

ماشین دودی که از خیابان ری به شاه‌عبدالعظیم می‌رفت نخستین خط ریلی ایران نبود، 40سال قبل‌تر از اینکه ماشین دودی در عصر ناصری به تهران بیاید، از 1227هجری شمسی نخستین راه‌آهن ایران میان بندرانزلی و پیربازار به طول 12کیلومتر در رفت‌وآمد بود که گویا تا زمان ساخت راه‌آهن سراسری در دهه‌اول قرن جدید همچنان فعال بوده است. ماجرای ساخت راه‌آهن سراسری و خطوط‌ریلی به‌عنوان یکی از امتیازهای توسعه و پیشرفت ایرانیانی که به فرنگ می‌رفتند همچنان مطرح بود. با این حال مخالفان جدی نیز داشت که بخشی از آن به منافعی بود که خط راه‌آهن برای مناطق به همراه می‌آورد. راه‌آهن در زمانی ساخته شد که ایران از نظر راه شوسه تقریبا جز در شمال کشور به دلایلی از جمله امتیاز ساختی که به روس‌ها داده شده بود، تقریبا دشوار گذر و بسیار بد بود. جدا از نظر منفعت راه‌آهن اما رجال استخوان‌دار نیز به این پدیده بدبین یا آن را غیرضروری می‌دانستند. مهدی‌قلی هدایت در کتاب «خاطرات و مخاطرات» خود درباره طرح احداث خط‌آهن می‌نویسد: «اول اسفند 1305من پیشنهاد راه‌آهن را به مجلس بردم. اما، محمد مصدق‌از در مخالفت برآمد و مدعی شد که در عوض باید کارخانه قندسازی دایر کرد. وی بر این عقیده بود که راه‌آهن منافع مادی مستقیم ندارد. او می‌گفت شهرهای مهم و اقتصادی ایران که شامل تهران، اصفهان، شیراز، همدان، مشهد، رشت و کرمانشاه بودند در مسیر این طرح قرار‌نداشتند. در حقیقت طرحی درست به‌نظر می‌رسید که بتواند شرق کشور را به غرب آن متصل نماید و از بندرانزلی تا تبریز امتداد یابد تا بتواند توجیه اقتصادی داشته باشد».
البته مصدق در خاطرات خود دلیل این مخالفت خود را بازکرده است. او بر خلاف باور عمومی که می‌گویند، راه‌آهن از عواید مالیات بر قند ساخته شد می‌گوید:« در جلسه 2 اسفند 1305مجلس شورا گفتم برای ایجاد راه دو خط بیشتر نیست: آنکه ترانزیت بین‌المللی دارد ما را به بهشت می‌برد و راهی که به‌منظور سوق‌الجیشی ساخته شود ما را به جهنم و علت بدبختی‌های ما هم در جنگ بین‌الملل دوم همین راهی بود که اعلیحضرت شاه فقید ساخته بودند و اکنون آنچه از این راه‌آهن ایران عاید می‌شود مبلغی در حدود 280‌میلیون تومان است که 55‌درصد آن صرف هزینه‌های اداری که 15هزار کارمند و 20هزار کارگر از آن استفاده می‌کنند و 45درصد بقیه به مصرف تعمیرات رسیده است و از بابت سود سرمایه و استهلاک دیناری عاید دولت نشده و باری است که باید به دوش مالیات دهندگان گذارده شود. ساختن راه‌آهن در این خط هیچ دلیلی نداشت جز اینکه می‌خواستند از آن استفاده سوق‌الجیشی کنند و دولت انگلیس هم در هر سال مقدار زیادی آهن به ایران بفروشد و از این راه پولی که دولت از معادن نفت می‌برد وارد انگلیس کند». ساخت راه‌آهن از تصویب در مجلس و کلنگ‌زنی رضاخان در بیرون دروازه گمرک تا افتتاح رسمی، 11سال طول کشید. 
در همه این سال‌ها گمانه‌ای که محمد مصدق به‌عنوان یک دلیل مورد‌توجه قرار داده- یعنی راه‌آهن یک جاده استراتژیک است- با ادله کمک متفقین به شوروی از راه سراسری ایران تقویب شده است. به گمان بسیاری از تحلیل‌گران راه‌آهن سهم مهمی را در جنگ‌جهانی دوم برای کمک نظامی و لجستیکی انگلیس و آمریکا به شوروی‌ها برای مقاومت در برابر قوای آلمان هیتلری ایفا‌کرد. از این‌رو آنها معتقد هستند که راه‌آهن سراسری ایران در نقش «پل پیروزی» در جنگ‌جهانی دوم، یکی از ابزار‌های برتری متفقین در برابر آلمان نازی بوده است.