جامعه باربد؛ نامی به اندازه تئاتر ایران

معراج قنبری

در طول تاریخ و گذر از سالیان دراز، هر زمان که درباره تاریخ خیابان لاله‌زار یا تاریخ تئاتر ایران صحبت در میان بوده و قلمی بر کاغذ، نام «جامعه باربد» نیز به میان آمده است. باربد را به نوعی نخستین آکادمی تئاتر در ایران می‌دانند. اسماعیل مهرتاش مؤسس جامعه باربد، ‌زاده ۱۲۸۳ و یکی از برجسته‌ترین خروجی‌های مدرسه دارالفنون بود. وی کودکی تا جوانی را با علاقه و یادگیری موسیقی گذراند. صحبت از او به ‌دلیل فعالیت‌های گسترده و مؤثرش در این مجال نمی‌گنجد. شاید بتوان مهم‌ترین و مؤثرترین کار او را تاسیس جامعه باربد در سال ۱۳۰۵ دانست. نخستین مکان برای آغاز فعالیت‌های این گروه، ابتدای خیابان علاءالدوله یا فردوسی امروز، روبه‌روی کوچه طبس بود؛ ملکی که متعلق به احتشام‌السلطنه بود و مهرتاش آن را به ماهی 12تومان اجاره کرده بود. عمر فعالیت جامعه باربد با 4 مکان مختلف گره خورده است. از خیابان فردوسی تا سعدی و لاله‌زار پُرماجرا در تهران.
ملک استیجاری احتشام‌السلطنه تا سال‌های ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ در اختیار اسماعیل مهرتاش بود اما آنگونه که در منابع مختلف آمده، به‌دلیل اینکه این مکان سالن نمایش مناسب نظر را نداشت، بیشتر آثار نمایشی تولید شده توسط جامعه باربد، در سایر تماشاخانه‌های آن روزگار اجرا می‌شد.
دلایل مختلفی دست به‌دست هم داد تا فعالیت این جمع به‌مدت ۳ سال متوقف شود. مهرتاش برای شروعی دوباره در حال تلاش برای بهبود شرایط اقتصادی بود. در نتیجه سال۱۳۲۱ بود که ملکی را در خیابان سعدی مقابل خیابان بوشهری اجاره کرد. این مکان ظاهرا امروز به پاساژ تبدیل شده است.

4سال نگذشته بود که در ۱۳۲۵ تاریخ جامعه باربد با خیابان لاله‌زار پیوند خورد. کوچه ملی که مکان جدیدی برای رویاهای هنرمندان بسیاری بود. این کوچه به ‌دلیل اهمیت و شهرت این نام، طی زمان به کوچه باربد تغییر نام داد. محل دقیق آن در مکان امروزی سینما شهرزاد بود. این محل تا سال 1328مرکز فعالیت‌های جامعه باربد به‌ شمار می‌رفت.
سینما سارا یکی از سینماهای مهم خیابان لاله‌زار بود. روبه‌روی آن تئاتری به نام صادق‌پور وجود داشت. جامعه باربد پس از کوچه ملی به محل این تئاتر منتقل شد. ناصر حبیبیان در کتاب تماشاخانه‌های تهران نوشته است: «ساختمان این محل یک خانه قدیمی از زمان قاجار و متعلق به شخص نجاری به نام صدری بوده است که در انبار آن سالنی ساخته و پیشنهاد اجاره کردن آن را به مهرتاش داده است.» در نهایت عمر جامعه باربد تا سال ۱۳۳۵ ادامه داشت و با تغییر شرایط روزگار و ورود تئاترهای سرگرم‌کننده؛ فعالیت‌های آن تعطیل شد و به تاریخ پیوست.
مهم‌ترین وجه تمایز و تفاوت جامعه باربد با دیگر تماشاخانه‌ها و گروه‌های تئاتری در تهرانِ آن روزگار، فراهم کردن شرایط مناسب برای آموزش هنرآموزانِ نمایش بود.
 از مشهورترین هنرمندانی که در این تئاتر فعالیت کرده‌ یا آموزش دیده‌اند می‌توان از فضل‌الله بایگان، ملوک ضرابی، میرسیف‌الدین کرمانشاهی، رقیه چهره‌آزاد، رفیع حالتی، علی دریابیگی، علی نصیریان، نعمت‌الله گرجی، رضا کرم‌رضایی، رشید اصلانی و... نام برد.
نصیریان در گفت‌وگویی می‌گوید:‌«من کلاس تئاتر جامعه باربد که می‌رفتم یک استادی آمده بود و گلستان سعدی درس می‌داد. در کدام دانشکده تئاتر الان گلستان سعدی می‌خوانند؟ در کدام دانشکده ما الان بوستان یا فردوسی یا حکیم نظامی می‌خوانند؟ این کمبود از آن‌جا شروع شد که ما وارد دوران تجدد شدیم و گفتیم گلستان و امثال آن دیگر قدیمی شده، اما زبانی که الان حرف می‌زنیم، فردوسی به ما داده، یادمان رفته ما الان داریم به زبانی حرف می‌زنیم که فردوسی هزار سال پیش به ما داده است. حیف است که این گنجینه‌ها را از دست داده‌ایم». از مهم‌ترین نمایش‌های اجرا شده توسط جامعه باربد نیز می‌شود از این موارد یاد کرد:‌ «خسرو و شیرین»، «ازدواج قرن اتم»، «لیلی و مجنون»، «گبرنامه عدالت»، «خاقان می‌رقصد»، «پیر پاره‌دوز»، «توراندخت» و... امروز و پس از گذر نزدیک به یک قرن، چند پاساژ و یک کوچه شاید تنها یادگارهای جامعه باربد در شهر تهران باشد. برای مطالعه بیشتر درباره جامعه باربد می‌توان به مقاله «کهن‌ترین تئاترهای تهران» نوشته پیمان شیخی و «میراث صحنه زندگی تئاتری جمشید لایق» رجوع کرد.