اولین بانک در خیابان سپه

  محمدصادق جنان‌صفت؛ تحلیلگر اقتصادی 

بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد اندازه اقتصاد ایران در دوران حکومت صفویه با اندازه اقتصاد انگلستان و فرانسه و حتی عثمانی فاصله زیادی نداشت. از سوی دیگر ایران در مسیر تجارت جهانی بود و حتی در دوران افول ایران پس از انقراض صفویه و هرج و مرج تا روی کار آمدن قاجار نیز تجارت در مسیر ایران و میان خود ایرانیان رواج داشت. با این همه اما به دلایل گوناگون و به ‌ویژه رشد شگفت‌انگیز تولید و تجارت در اروپا، آنها بودند که به فکر تاسیس نهادی به اسم بانک افتادند. تاسیس بانک به‌ دلیل این بود که حجم تجارت بسیار گسترده شده بود و نیاز به کالایی بود که همه آن را قبول کنند و تضمین جهانی نیز داشته باشد. به این ترتیب بود که پول و بانک با سرعت در اروپا جای خود را بازکردند.
ایران نیاز به پول داشت و کسانی که اعتبار داشته باشند تا تجارت ممکن شود. تا پیش از پدیدار شدن بانک‌ها در ایران صراف‌ها بودند که نقش میانجی میان بازرگانان ایرانی و خارجی را برعهده داشتند و هر تاجر ایرانی با یک صراف معین کار می‌کرد اما گسترش تجارت نیاز به مؤسسه‌های بزرگ‌تری داشت. ژان ساوالان فرانسوی، نخستین بانکدار اروپایی بود که به بازار ایران توجه کرد و در سال 1243شمسی (1864میلادی) پیشنهادی برای اخذ امتیاز و فعالیت در ایران تسلیم دولت وقت کرد. با این همه تاسیس بانک به ‌معنای مدرن آن تا 1266شمسی یا 1888میلادی در ایران ممکن نشد. 
نخستین بانک تاسیس شده در ایران، در سال یادشده، بانک جدید شرق بود که نخست در تهران و سپس در تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز، رشت، بوشهر و چند شهر دیگر شعبه دایر کرد و فعالیت گسترده‌ای نیز داشت. در سال1267 اما ناصرالدین‌شاه امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی ایران را به بارون جولیوس دو رویترز، مؤسس خبرگزاری رویترز داد و این فرد موظف شد در سال 6درصد از سود خالص بانک را به دولت ایران بدهد. بانک شاهنشاهی توانست امتیازنامه حق انحصاری نشر اسکناس را در ایران به‌دست آورد. بانک شاهنشاهی تا بهمن 1327 در ایران ماند و در 1331 به بانک ایران و انگلیس در ایران و خاورمیانه تغییر نام داد. اما روس‌ها نیز بیکار نماندند و در سال1269 و به فاصله یک سال پس از تاسیس بانک شاهنشاهی امتیاز تاسیس بانک استقراضی در ایران را به ‌دست آورند. ژاک پولیاکوف توانست ناصرالدین‌شاه را متقاعد کند که امتیاز بانک استقراضی را به روسیه و او بدهد. بانک استقراضی بیشتر در شمال ایران فعالیت می‌کرد و در سال 1301 به دولت ایران تحویل شد.
از روزی که بانک جدید شرق در ایران کارش را در تهران شروع کرد، برخی صرافی‌های بزرگ به فکر تاسیس بانک افتادند. تجارتخانه تومانیانس که از سوی هاراتون تومانیانس تاسیس شد یکی از مشهورترین نهادهای نزدیک به بانک در ایران بود. تجارتخانه جهانیان، تجارتخانه جمشیدیان، کمپانی پارس، شرکت اتحادیه و شرکت عمومی ایران از مؤسسه‌هایی بودند که کم و بیش نقش بانک را بازی می‌کردند.
در دوره‌ای که ایران فاقد بانک بود و بانک‌های روسی و انگلیسی بر بازار پولی و مالی ایران فشار می‌آوردند سرانجام در سال1304 پایه‌های تاسیس نخستین بانک ایرانی به نام «قشون پهلوی» ریخته شد. این بانک با سرمایه یک میلیون تومان از اول فروردین 1304 در تهران شروع به‌ کار کرد. فعالیت‌های اصلی این بانک در یک سال نخست به افسران ارتش اختصاص داشت. در اسفند‌ماه 1304 این بانک در رشت نیز شعبه تاسیس کرد. در سال1312 بانک پهلوی به بانک سپه تغییر نام داد. در سال1258  بود که حاج‌محمدحسن امین، صراف بزرگ ایرانی پیشنهاد تاسیس بانک ایرانی دیگر را به ناصرالدین شاه داد. اما این کار تا اردیبهشت 1306 به درازا کشید و دراین زمان فرمان تاسیس بانک ملی داده شد.