کتابخانه‌ای به بلندای یک قرن
اولین‌تلاش‌های ایرانیان برای تشکیل کتابخانه مدرن در تهران
معراج قنبری
وسعتِ تاثیرگذاری انقلاب مشروطه در نوسازیِ ایران، بسیاری از موضوع‌های فرهنگی و اجتماعی را در بر می‌گیرد. پیشینه تاسیس نخستین کتابخانه رسمی در ایران، با هدف پیگیری فکری و حمایت از نمایندگان مجلس در راستای ایجاد حکومتی جدید به روزگار مشروطیت باز می‌گردد. تاسیس کتابخانه مجلس از تلاش‌ها و فعالیت‌های برخی از نمایندگان تا زمان بهره‌وری، حدودا ۲۰ سال به طول انجامید.
نخستین تلاش‌های موثر توسط شخصی به‌نامِ مرتضی‌قلی‌خان هدایت (صنیع‌الدوله)، که در آن زمان رئیس مجلس بود آغاز شد. او دستور داد تا کتاب‌هایی در زمینه حقوق جمع‌آوری و خریداری شود. در ادامه و تا دوره سوم مجلس، حدود ۲۰۰ جلد از کتب خطی و کمیاب «میرزا ابوالحسن جلوه» عارف عهد ناصری و بعدتر بیش از ۱۰۰۰ جلد از کتاب‌های اهدایی احتشام‌السلطنه را اضافه کرد.
در این بین تلاش‌های ارباب کیخسرو و همراهانش نیز موثر واقع شد و آنها سرانجام در فضایی محدود در کنار حوضخانه ساختمان قدیمی مجلس، معروف به ساختمان مشروطه؛ این نهال را کاشتند تا خیلی زود به مرکزی معتبر تبدیل شود. پس از مدتی و به دلیل استقبال از این کتابخانه کوچک، تلاش‌های بسیاری برای انتخاب مکانی مناسب‌تر برای این مجموعه پی‌گرفته شد. این هدف در زمان مجلس پنجم در ۱۳۰۲ نتیجه داد و ساختمان موجود در ضلع شرقی باغ بهارستان، یعنی عمارت عزیزیه (عزیزالسلطانی) خریداری و قسمتی از آن را برای تأسیس کتابخانه‌ای وسیع‌تر در نظر گرفته و «عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ» به عنوان مسئول آن منصوب شد.
اما اتفاق اصلی و ماندگار در رابطه با این کتابخانه، در سال ۱۳۰۴ رخ داد. در این سال بود که کتابخانه مجلس به عنوان نخستین کتابخانه دولتی و مدرن ایران به‌طور رسمی گشایش یافت و «یوسف اعتصام‌الملک آشتیانی» به عنوان مدیر آن انتخاب شد.
پس از گذر سالیان، مدیران و تصمیم‌گیرندگان به فکر ساختمانی با کاربری چند منظوره افتادند؛ مکانی که پاسخگوی حجم کتب و اسناد این کتابخانه باشد. در نتیجه بهمن‌ماه 1341، ساختمانی که اکنون کتابخانه مرکزی (شماره یک) در آن قرار دارد افتتاح شد.
این مجموعه دارای گنجینه‌هایی کمیاب و تاریخی از منابعی است که آنجا را به مرکزی مهم و یکی از معتبرترین کتابخانه‌های ایران تبدیل کرده است. کتاب‌های چاپی، سربی، سنگی و خطی، نشریه‌های ادواری، سند ملی و بین‌المللی، عکس و نقشه تاریخی، منبع شنیداری و دیداری، گزارش دولتی و... گوشه‌ای از منابع و منظرهای گوناگون این کتابخانه است؛ کتابخانه‌ای به بلندای یک قرن.
