گزارشی از سردیس باستانی هخامنشی که در یکی از قدیمی‌ترین میدان‌های پایتخت قرار دارد
آتوسا در حسن‌آباد
پرنیان سلطانی
اگر تاکنون گذرتان به میدان حسن‌آباد افتاده باشد، حتما در ضلع جنوبی این میدان، درست کنار ایستگاه متروی حسن‌آباد، نگاه‌تان به مجسمه بزرگی افتاده که روی یک سکوی سیاه نصب شده است؛ مجسمه‌ای که چهره یک زن باستانی را تداعی می‌کند و کنار نیم‌رخ چپ او بالی بزرگ و رنگارنگ قرار گرفته است. اما شاید تا به حال از خودتان نپرسیده باشید که این مجسمه، سردیس چه‌کسی است و درباره چگونگی ساخت و نصبش کنجکاوی نکرده باشید. واقعیت این است که این اثر، مجسمه بزرگ‌شده سردیسی است که در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود و منسوب به آتوسا، دختر کورش هخامنشی، است؛ یعنی درواقع مجسمه نصب‌شده در میدان حسن‌آباد که به سردیس باستانی هخامنشی معروف است، الهام گرفته از همان سردیس فیروزه‌ای رنگی است که از تخت جمشید به تهران آمده و کمی دورتر از این میدان قدیمی پایتخت، در موزه ملی ایران یا همان موزه ایران باستان در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. اگر می‌خواهید بیشتر راجع به مجسمه میدان حسن‌آباد و سردیس منتسب به آتوسا در موزه ایران باستان بدانید، این گزارش را از دست ندهید.
تولد: سال 1395!
اطلاعات پیرامون مجسمه منحصربهفرد میدان حسن‌آباد را بهتر است از سال ساخت آن شروع کنیم. ماجرا از این قرار است که در سال 1395 مجسمه‌ساز جوانی به نام آرش غنچه‌پور، ماکت این سردیس را در پنجمین جشنواره دوسالانه مجسمه‌های شهری شرکت داد. این ماکت به قدری موردپسند هیأت داوران و مسئولان سازمان زیباسازی شهرداری تهران قرار گرفت که از طراح آن خواستند مجسمه این اثر را برای نصب در یکی از میادین پایتخت بسازد. پیشنهاد ساخت این سردیس ابتدای اسفند‌ماه سال 1395 به غنچه‌پور ارائه شد و با کار شبانه‌روزی او و دیگر دوستانش نهایتا این مجسمه زیبا یک روز پیش از نوروز سال 1396، یعنی در کمتر از یک‌ماه ساخته و در میدان حسن‌آباد تهران نصب شد.
چرا حسن‌آباد؟
ظاهرا روالی که در نصب مجسمه‌های شهری وجود دارد این است که از خود سازنده درباره جانمایی اثرش سؤال می‌پرسند. درباره جانمایی سردیس هخامنشی هم همین اتفاق افتاد. وقتی مسئولان سازمان زیباسازی از غنچه‌پور، سازنده این اثر، پرسیدند که دوست دارد مجسمه‌اش کجا نصب شود؟ غنچه‌پور پاسخ داد که به‌نظرش جانمایی این مجسمه در نزدیکی موزه ایران باستان بهتر است، چراکه این مجسمه درواقع بزرگ‌شده سردیسی است که در این موزه به نمایش درآمده و نصب آن در همان حوالی باعث ارتباط بهتر و بیشتر مردم و موزه خواهد شد. نتیجه این شد که قرعه به نام میدان حسن‌آباد افتاد و در آخرین روز اسفند‌ماه سال 1395 این اثر زیبا و منحصربهفرد در این میدان قدیمی پایتخت نصب شد.
دوری چند‌ماهه از میدان قدیمی
اگر از ساکنان میدان قدیمی پایتخت درباره سردیس باستانی هخامنشی بپرسید، حتما برایتان می‌گویند که یکی‌دو سال پیش مدتی این مجسمه زیبا از میدان حسن‌آباد
رخت بربست و بعد از چند‌ماه با پایه‌ای سیاه‌رنگ به ارتفاع 50 تا 60سانتی‌متر بازگشت. داستان رفت‌وآمد سردیس هخامنشی از این قرار است که این مجسمه ابتدا بدون هیچ پایه‌ای روی زمین قرار داشت. وجود این مجسمه روی زمین باعث شده بود تا هم خودش به مرور زمان آسیب ببیند و هم در کار نصب داربست برای برگزاری مراسم مختلف در این میدان کمی اخلال ایجاد کند. برای همین سازمان زیباسازی شهرداری تهران این مجسمه را موقتا از میدان حسن‌آباد خارج و در عمارت عین‌الدوله که درواقع انبار مجسمه‌های سازمان است، مستقر کرد تا برایش پایه‌ای بسازند. درنهایت سال گذشته دوباره این اثر زیبا و چشم‌نواز با پایه‌ای به رنگ مشکی به جای قبلی‌اش بازگشت.
بر بلندای ریشه‌ها
«بر بلندای ریشه‌ها» نامی است که سازنده سردیس هخامنشی برای اثرش درنظر گرفت. خودش در این‌باره می‌گوید: «پشتوانه تاریخی و فرهنگی کشورمان باعث شد تا این نام را برای مجسمه‌مان پیشنهاد دهیم». پیشنهادی که اتفاقا مورد پذیرش مسئولان سازمان نوسازی هم قرار گرفت و این اثر با همین نام به ثبت رسید. اما به مرور زمان و از آنجا که «سردیس باستانی هخامنشی» باعث ارتباط سریع‌تر افراد با این مجسمه می‌شود، رفته‌رفته دیگران هم سردیس میدان حسن‌آباد را با نام سردیس هخامنشی شناختند، در حالی که نام اصلی این اثر بر بلندای ریشه‌هاست.
طرحی که در سربازی کشیده شد!
و اما بشنوید از چگونگی شکل‌گیری سردیس هخامنشی که تماما در سربازی طراح و سازنده‌اش کشیده و ساخته شد. آرش غنچه‌پور پس از پایان تحصیلاتش در مقطع کارشناسی ارشد، مطالعاتی درباره ایران باستان داشت که طی این مطالعات، هم با کاراکتر آتوسا، دختر کورش هخامنشی، آشنا شد و هم پایش به موزه ایران باستان باز شد. سردیس به نمایش درآمده در این موزه که منتسب به آتوسا است، ایده ساخت سردیس هخامنشی را در ذهن غنچه‌پور شکل داد، تا جایی که او در مرخصی‌های دوران سربازی‌اش طرح مجسمه‌اش را کشید و از هر فرصتی برای ساخت آن استفاده می‌کرد. درنهایت در اسفند‌ماه سال 95 از او خواسته شد تا این مجسمه را برای نصب در شهر بسازد. یک‌ماه برای کسی که سرباز هم بود، واقعا فرصت کمی بود و ساخت این اثر در این مدت کوتاه تقریبا غیرممکن بود. اما دوستان این مجسمه‌ساز جوان هم پای کار آمدند و با تلاش شبانه‌روزی، سردیس را برای نصب در آخرین روز سال 95 آماده کردند.
فایبرگلاس چهارو‌نیم متری
اما اگر بخواهید بیشتر درباره جزئیات سردیس هخامنشی بدانید، باید بگوییم که این اثر از جنس فایبرگلاس است و روی پایه‌ای با روکش سنگ سیاه سوار شده است. این در حالی است که ارتفاع بال مجسمه 4.5 متر و ارتفاع خود سردیس 5.2 متر است.
مسافری از تخت جمشید
حالا نوبت به آن رسیده که کمی هم درباره سردیس اصلی در موزه ایران باستان صحبت کنیم؛ سردیسی که درواقع الهام‌بخش سازنده مجسمه باستانی هخامنشی شد. در موزه ملی ایران یا همان موزه ایران باستان، سردیسی فیروزه‌ای وجود دارد که به گفته باستان‌شناسان در اطراف تخت جمشید پیدا شده است. این سردیس که مورخان آن را به آتوسا، دختر کورش هخامنشی منسوب کرده‌اند، از جنس سنگ فیروزه است و یکی از اشیای باستانی منحصر به فرد متعلق به دوران هخامنشی به‌حساب می‌آید.
گشت و‌گذار در تمدن شیراز
اکنون موزه‌ها به‌دلیل شیوع ویروس کرونا تعطیل هستند، اما بعد از بازگشایی این اماکن فرهنگی می‌توانید با مراجعه به موزه ایران باستان از سردیس فیروزه‌ای منسوب به آتوسا دیدن کنید. در بخش هخامنشیان موزه ایران باستان علاوه بر این سردیس منحصربهفرد، قطعات ارزشمند دیگری هم از تخت جمشید شیراز به نمایش درآمده که نقش برجسته «بارِ عام»، سرستون هخامنشی، سنگ‌نوشته خشایارشا، ستون سنگی، پلکان تخت جمشید و مجسمه سگ سنگی ازجمله آنهاست. اگر می‌خواهید در همین تهران خودمان از تمدن شیراز در بیش از 2هزار و 500سال پیش دیدن کنید، می‌توانید به خیابان امام‌خمینی (ره)، ابتدای خیابان سی‌تیر، خیابان پروفسور رولن، موزه ملی ایران یا همان موزه ایران باستان بروید. این موزه از سال 1316 خورشیدی گشایش یافته و در روزهای پساکرونا از ساعت 9 تا 19 پذیرای علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایران باستان خواهد بود.
دختر کورش، همسر داریوش، مادر خشایارشا
و اما بشنوید از آتوسا، یکی از خوشنام‌ترین زنان تاریخ که سردیس فیروزه‌ای موزه ایران باستان به او نسبت داده شده است. به گواه تاریخ، آتوسا که در سال 550 پیش از میلاد به دنیا آمده و در سال 475 پیش از میلاد از دنیا رفته، دختر کورش هخامنشی، همسر داریوش اول و مادر خشایارشا است؛ کسی که نامش در نمایشنامه «ایرانیان»، اثر آیسخولوس (اشیل) در سال 472 پیش از میلاد هم آمده و از او در مقام زنی میهن‌پرست، مدبر، مسئول و هوشیار و در عین حال مادری دلسوز و مهربان یاد شده است. هرودوت، مورخ نام‌آشنای یونانی نیز از او با خصلت‌هایی نظیر قدرت‌طلبی، درایت و اقتدار نام برده است. جز اینها، در 2قطعه گِل‌نبشته تخت‌جمشید که تاکنون رمزگشایی شده، نام آتوسا به‌صورت ایلامی نوشته شده است که در این لوح‌ها به سپرده شدن سهمیه آتوسا به 2نفر از کارگزاران او اشاره دارد. درنهایت اینکه از این بانوی بانفوذ، اثرگذار و شناخته‌شده تاریخ ایران باستان که احتمال می‌دهند آرامگاهش در نقش رستم، کنار مقبره داریوش هخامنشی باشد، یک تصویر هم به‌جا مانده که درواقع همین سردیس فیروزه‌ای است که مورخان آن را به آتوسا نسبت داده‌اند.
نگاهی به مجسمه‌های شهری معروف پایتخت
که تندیسی از پیشینیان را به تصویر کشیدهاند
از امیرکبیر تا آرش کمانگیر
تهران از حیث مجسمه‌های شهری، غنی به‌حساب می‌آید. در گوشه‌گوشه این کلانشهر، مجسمه، تندیس یا سردیسی از پیشینیان به نمایش درآمده تا همه ما را با تاریخ و فرهنگ غنی گذشته‌مان آشنا کند. پرداختن به سردیس هخامنشی در میدان حسن‌آباد ما را بر آن داشت تا نگاهی هم به مجسمه‌های شهری معروف پایتخت بیندازیم؛ مجسمه‌هایی ارزشمند و قدیمی‌ای که پیشینیان‌مان را به تصویر کشیدهاند. اگرچه تعداد این مجسمه‌ها که در بوستان‌ها و میادین پایتخت نصب شده، بیشتر از انگشتان 2دست است، اما اگر بخواهیم با شاخص‌هایی ازجمله قدمت و پرداخت به یکی از افراد برخاسته از دل تاریخ به سراغ‌شان برویم، نهایتا به مجسمه فردوسی در میدان فردوسی، مجسمه آرش کمانگیر در کاخ‌موزه سعدآباد، مجسمه ابوریحان بیرونی در پارک لاله، مجسمه عمر خیام در پارک لاله، مجسمه گرشاسب در میدان حر و مجسمه امیرکبیر در پارک ملت می‌رسیم که در ادامه بیشتر درباره‌شان خواهیم گفت.
مجسمه فردوسی
مجسمه فردوسی در میدان فردوسی، یکی از مجسمه‌های بسیار ارزشمند پایتخت است که حتی در بسیاری از مواقع نمادی از شهر تهران به‌حساب می‌آید. این مجسمه سنگ مرمر که بیش از 3متر ارتفاع دارد و روی تخته‌سنگی 59تنی از کوه الوند همدان قرار گرفته، اثر ماندگار استاد ابوالحسن صدیقی، نقاش و مجسمه‌ساز معروف ایرانی و از شاگردان کمال‌الملک است. ساخت تندیسی از حکیم ابوالقاسم فردوسی در سال 1337 به ابوالحسن‌خان صدیقی، پدر مجسمه‌سازی نوین ایران، سفارش داده شد و درنهایت این مجسمه یک سال بعد در سال 1338 و در میدان فردوسی تهران نصب شد.
مجسمه آرش کمانگیرکاخ موزه سعدآباد، درست روبه‌روی کاخ ملت، نشانی سرراستی است که ما را به مجسمه باشکوه آرش کمانگیر، این اسطوره ایرانی، می‌رساند؛ کسی که در وصفش گفته‌اند جانش را بر سر پرتاب تیری که مرز ایران و توران را مشخص می‌کرد، گذاشت. خالق این مجسمه ماندگار، استاد سید حسن ارژنگ‌نژاد، نقاش و مجسمه‌ساز نام‌آشنای ایرانی است. او که ساخت مجسمه فردوسی در توس و نقش برجسته بهرام گور و خسروپرویز در ورودی کاخ ابیض را هم در کارنامه هنری‌اش دارد، مجسمه آرش کمانگیر را با 7متر ارتفاع و از جنس کامپوزیت ساخته که درنهایت بر پایه‌ای صخره‌ای به ارتفاع یک متر و 70سانتی‌متر نصب شده است.
مجسمه ابوریحان بیرونی
مجسمه ابوریحان بیرونی، دانشمند و ستاره‌شناس ایرانی هم یکی دیگر از مجسمه‌های شهری زیبای پایتخت به‌حساب می‌آید که توسط محمدعلی مددی، نقاش، مجسمه‌ساز و بنیانگذار انجمن مجسمه‌سازان ایران ساخته شده است. این مجسمه که در سال 1373 ساخته شد و از همان سال در میانه آب‌نمای پارک لاله جا خوش کرد، 4.5متر ارتفاع دارد و با برنز ساخته شده است. کار ساخت این مجسمه یک سال‌ونیم به طول انجامید و درواقع این مجسمه نخستین مجسمه بزرگی است که بعد از پیروزی انقلاب به سفارش شهرداری برای نمایش در شهر ساخته شد.
مجسمه عمر خیام
یکی دیگر از آثار بسیار زیبا و ماندگار استاد ابوالحسن‌خان صدیقی، مجسمه حکیم عمر خیام است که در پارک لاله تهران قرار دارد. مجسمه خیام نیشابوری، شاعر، منجم و ریاضی‌دان ایرانی در سال 1351 به سفارش انجمن آثار ملی و به‌دست توانمند استاد صدیقی در ایتالیا ساخته شد و سپس برای نصب در پارک لاله به تهران انتقال یافت. درواقع مجسمه این رباعی‌سرای معروف که از جنس سنگ مرمر کارارا است، قریب به نیم قرن در بوستان لاله جا خوش کرده و به‌نوعی به خاطره مشترک مردم پایتخت‌نشین تبدیل شده است.
مجسمه گرشاسب
تندیس نبرد گرشاسب با اژدها در میانه میدان حر (باغشاه قدیم)، یکی از زیباترین و ماندگارترین مجسمه‌های شهری است که در سال 1339 توسط استاد غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ، مجسمه‌ساز و پیکرترش ایرانی، ساخته شده است. در این مجسمه که از بتن ساخته شده، گرشاسب، این پهلوان شاهنامه، با اژدهایی که دور بدنش پیچیده، در حال نبرد است و نیزه‌ای که به سمت دهان او نشانه رفته، خبر از پیروزی انسان بر نفس خود یا به‌طور کلی پیروزی خیر بر شر می‌دهد. این اثر هنری 6.5متری به همراه نیزه 6متری آن در مجموع 12.5متر ارتفاع دارد.
مجسمه امیرکبیر
مجسمه میرزا تقی‌خان امیرکبیر در پارک ملت هم یکی دیگر از آثار ماندگار استاد ابوالحسن‌خان صدیقی است که سال 1356 در فلورانس ایتالیا ساخته شد. تندیس صدراعظم نامی ایران سال‌ها در همان ایتالیا نگهداری می‌شد تا اینکه 33سال بعد از ساخت اثر در سال 1389 به همت جمعی از دوستداران هنر ایران و سازمان زیباسازی شهر تهران به ایران آمد و در پارک ملت تهران نصب شد. این مجسمه که سازنده‌اش آن را یوسف گمگشته نامیده بود و درواقع آخرین اثر استاد صدیقی است، از جنس برنز است، 3متر و 10سانتی‌متر ارتفاع دارد و وزنش 450کیلوگرم است.
