یونکرس در آسمان ایران

هومن زال‌پور؛ کارشناس تاریخ نظامی 

تاریخچه ورود هواپیما به ایران برای ورود به بحث تأسیس نیروی هوایی در کشور باید پیش از هر نکته دیگری ذکر شود. نخستین پرواز موفق در جهان به سال1903 در ایالات متحده آمریکا بازمی‌گردد که برادران رایت آن را انجام دادند و تا حدود 5سال بعد از آن پروازهای آزمایشی در ایالات متحده و دیگر نقاط جهان انجام می‌شد. از سال1908، کشورهای جهان قراردادهایی برای ساخت و تولید هواپیما منعقد کردند. ورود نخستین هواپیما به ایران حدود 10سال پس از نخستین پرواز موفق برادران رایت بود. یعنی 14دی‌ماه 1292 خورشیدی که هواپیما وارد ایران شد و در میدان مشق قزاق‌خانه فرود آمد. آنجا زمین مسطح بزرگی وجود داشت و ولیعهد، احمدشاه و برخی از رجال به استقبال آن هواپیما رفتند. این تاریخ یعنی دقیقا سال1914 بود که هواپیمای روسی و از نوع «بلریو» وارد ایران شد. پس از آن هم تا مدتی پروازهای نمایشی در آسمان تهران انجام می‌گرفت. در جنگ جهانی اول از هواپیما برای عملیات نظامی هم استفاده شد. نیروی هوایی ژنرال لیونل دانسترویل انگلیسی که به «دانسترفورس» معروف بود، هنگامی که پس از انقلاب روسیه برای مقابله با ارتش سرخ شوروی و بلشویک‌ها وارد ایران شد، هواپیماهایی در اختیار داشت و به دولت مرکزی ایران کمک می‌کرد که از آنها برای سرکوب جنبش جنگل استفاده کنند. پس از جنگ جهانی اول از سوی دولت ایران مذاکرات برای خرید هواپیما با کمپانی آلمانی «یونکرس» آغاز شد که با توجه به شرایط آن زمان عملی شدن خرید هواپیما قدری به تعویق افتاد و در بخش نظامی قرارداد 1919 که در حقیقت نام کاملش «پیشنهاد کمیسیون مطالعات نظام ایرانی و انگلیسی» است و البته بررسی و نظام‌نامه کاملی هم به شمار می‌رفت، قسمت هواپیمایی و تشکیل نیروی هوایی پیش‌بینی شده بود. اگر بخواهم به‌طور دقیق به آن اشاره کنم، بند هفتم از فصل ششم پیشنهادهای این کمیسیون به تشکیلات قسمت هواپیمایی در ایران اختصاص یافت و در آن ذکر شد که در تهران و برخی شهرهای بزرگ ایران، لاجرم باید نیروی هوایی تشکیل شود و تعدادی صاحب منصب نیز برای فراگیری فنون خلبانی به خارج از کشور اعزام شوند. اما همان‌طور که می‌دانید قرارداد 1919عملیاتی نشد و این مسئله تا پس از کودتای 1299 به تعویق افتاد. در سال 1300خورشیدی، پس از صدور حکم تشکیل قشون متحدالشکل توسط رضاخان سردار سپه (وزیر جنگ)، در تشکیلات جدید وزارت جنگ و تحت شعبه تنسیقات قشون تحت ریاست سرهنگ رضاقلی خان قاجار (کریم قوانلو) دفتری به نام دفتر هواپیمایی به‌وجود آمد. با مساعی این شعبه، نخستین هواپیما از نوع یونکرس آلمانی از سوی ایران خریداری شد و در پایان سال1301 خورشیدی، نخستین هواپیمایی که ایران خرید به کشور آمد. در سال‌های بعد نیز خریداری تعدادی هواپیما از کشورهای آلمان، شوروی و فرانسه صورت گرفت. نخستین دسته محصلان نظامی نیز در خرداد سال1302 به اروپا اعزام شدند که در میان آنها نام سرهنگ احمدخان نخجوان به چشم می‌خورد که به مدرسه هواپیمایی ایستر فرانسه اعزام شد و در آنجا به‌طور کامل آموزش خلبانی دید. در ابتدا که هواپیما به ایران آمد، پدیده‌ای خارق‌العاده به شمار می‌رفت و با توجه به نقش‌اش در جنگ جهانی اول و استفاده از آن در سرکوب جنبش جنگل توسط انگلیسی‌ها، نیازش برای مقاصد نظامی بیشتر حس می‌شد و به همین‌خاطر پس از جنگ جهانی، دولت ایران مذاکراتش را با کمپانی یونکرس آلمانی شروع کرد تا هواپیماهایی را برای ایران دست و پا و خریداری کند. باید ذکر کنم که در کشورهای اروپایی پیش از اینها نیروی هوایی تشکیل شده بود و ایران این نیاز را احساس می‌کرد که به این فناوری جدید دست یابد. اگر بخواهید درباره‌ نقش انگلیسی‌ها بدانید، کمیسیون‌ مختلط نظامی که برای قرارداد۱۹۱۹ ایجاد شده بود، متشکل از صاحب‌منصبان ایرانی و انگلیسی بود و بی‌تردید انگلیسی‌ها که از قبل دارای نیروی هوایی بودند، در گنجاندن این بند و تکمیل آن نقش بسزایی داشتند. به بحثمان بازگردم و ذکر احمدخان نخجوان را کامل کنم. در ۱۱ خرداد ۱۳۰۳ حکم تشکیل نیروی هوایی ایران به ریاست سرهنگ احمدخان نخجوان از سوی رضاخان صادر شد و او با یکی از هواپیماهای خریداری شده از سوی ایران، از فرانسه پرواز کرد و به ایران رسید و به محض ورودش به تهران، رضاخان سردار سپه و تعدادی از صاحب منصبان نظامی و رجال سیاسی به استقبال او رفتند. در واقع احمدخان نخجوان نخستین فرمانده نیروی هوایی ایران بود اما از یاد نبریم که نخستین شخص ایرانی که خلبانی یاد گرفت کلنل محمدتقی‌خان پسیان بود که به‌دلیل بیماری نتوانست به خلبانی‌اش ادامه دهد و راهی ایران شود. او در آلمان دوره خلبانی را به‌طور اکمل گذراند اما متأسفانه به‌عنوان نخستین خلبان نامش در تاریخ به ثبت نرسید. از لحاظ فنی هم باید اشاره کنم که تکنیسین‌های فنی از همان کشورها به ایران می‌آمدند. 
حتی پیش از 1303 و پیش از آنکه احمدخان نخجوان با هواپیمای خریداری شده به ایران بیاید، خلبان‌های اروپایی به همراه تکنیسین ‌هایشان به ایران می‌آمدند. در پایان عصر قاجار کشور عزیزمان ایران، در مجموع 17فروند هواپیما از انواع یونکرس، دوهاویلاند، اسپاد، پوتِز و اورو داشت که متعلق به ما بود و از آنها برای مقاصد نظامی استفاده می‌شد.