تجارت نیمه جان در مناطق آزاد

مریم سرخوش-  خبرنگار

   مناطق آزاد طی سه دهه گذشته به دلیل پویایی فعالیت‌های اقتصادی با سرریز سرمایه‌گذاران و اوج ساخت‌وساز پاساژها روبه‌رو شد. پویایی که البته قرار بود منافعش را علاوه بر سرمایه‌گذاران، جوامع محلی شهرهای این مناطق هم به واسطه حضور گردشگران و خریداران ببرند. ساخت مراکز تجاری هم با استقبال مردم بومی و غیربومی مواجه بود و حتی از شهرهای دور نزدیک مناطق آزاد هم مردم پای ثابت خرید مغازه در این پاساژها می‌شدند به امید روزهای رونق کسب و کار و منفعت بردن از شلوغی‌های شهرشان. این فرصت اقتصادی با روی کار آمدن دولت روحانی و امضای برجام تا حدودی هم محقق شد اما پس از خروج آمریکا از برجام، تحریم بانک مرکزی، محدودیت شدید مالی و پولی و تغییر برخی سیاست‌های وارداتی در مناطق آزاد عملا از دست رفت و رو به افول گذاشت.
مراکز تجاری سر به فلک کشیده در ارس، انزلی، اروند، چابهار، کیش و قشم به خاک رکود نشستند و نقش مهم‌شان در چرخه اقتصادی را از دست دادند. در جلفا چندین پاساژ به رغم سرمایه‌‌گذاری‌های عظیم هیچ گاه بازگشایی نشدند و چابهاری‌ها از تعطیلی واحدهای تجاری‌شان مستاصل ماندند. در ماکو بی‌رونقی کسب و کار فعالان بومی را با مشکلات زیادی مواجه کرد و در قشم شاهد سرعت عجیبی برای فروش واحدهای تجاری کلید نخورده از سوی مالکان هستیم. راکد ماندن بخش عظیمی از سرمایه‌گذاری‌ها در مجتمع‌های تجاری مناطق آزاد نکته قابل تاملی است و برای فهمیدن آن گشتی در سایت‌های اینترنتی خرید و فروش کافی است تا متوجه شویم واحدها و مغازه‌های تجاری مناطق آزاد با قیمت‌های نازل و شرایط اقساطی چوب حراج می‌خورند.

سرمایه‌گذاری‌هایی که دیگر توجیهی ندارد
یکی از آگهی‌دهندگان فروش مغازه در قشم ساکن همین شهر است و می‌گوید: هفت سال است که این ملک را به صورت پیش خرید معامله کردم اما هنوز تحویل نگرفته‌ام. قرار بود سه سال پیش تحویل شود و آن زمان می‌توانستم کاسبی داشته باشم. اما با توجه به شرایط اقتصادی کنونی دیگر دل و دماغی حتی برای تحویل گرفتنش هم ندارم. سرمایه‌ام این همه سال خوابید و هیچ راهی هم برای جبرانش نیست. البته این فقط مشکل من نیست، حتی کسانی هم که در این مدت مغازه‌ای باز کرده‌اند با مشکلات زیادی مواجه هستند و نمی‌توانند خرج روزانه‌شان را دربیاورند. تمام کسانی که از شهرهای دیگر آمده بودند، مغازه‌های اجاره‌ای را پس داده‌اند و بسیاری از ساکنان این منطقه که مغازه‌ای داشته و اجاره داده بودند، اکنون بدون مستاجر مانده‌اند.
یکی از مغازه‌داران در جلفا هم هدفش از خرید ملک در این منطقه را سرمایه‌گذاری عنوان می‌کند و می‌افزاید: آن زمان پولی داشتم که به توصیه یکی از دوستان در یکی از پاساژهای در حال ساخت این منطقه مغازه‌ای خریداری کردم. قصدم انجام فعالیت اقتصادی نبود و می‌خواستم پس از رونق پاساژ آن را بفروشم. اما اکنون پاساژ به طور کامل بسته است و هیچ مشتری برای ملکم پیدا نمی‌شود. با تورم و گرانی دلار، پولم امروز نسبت به چند سال پیش دیگر هیچ ارزشی ندارد و عملا این سرمایه‌گذاری بی‌فایده بود.  مغازه‌دار ساکن چابهار هم بیان می‌کند: سرمایه‌گذاری‌های زیادی در این منطقه برای ساخت پاساژهای مختلف انجام شده اما عملا از 1700 واحد تجاری اینجا، تعداد کمی فعال هستند و بقیه تعطیل شده‌اند. حتی مستاجران مغازه‌ها هم به دلیل مشکلات اقتصادی و تاثیرکرونا فلج شده‌اند و قادر به پرداخت اجاره‌هایشان نیستند. مردم این منطقه به دلیل قدرت اقتصادی پایین، خودشان مالک مغازه‌ها نبودند و برای کسانی که در اینجا سرمایه‌گذاری کرده بودند، کار می‌کردند. حالا با این شرایط خیلی‌ها رفته‌اند و پاساژها تعطیل شده‌اند. البته چابهار با توجه به موقعیت سواحل مکران و طرح راه‌آهن خلیج فارس شرایط بهتری نسبت به سایر مناطق آزاد کشور دارد و حداقل می‌توان به آینده اینجا امیدوار بود.

کارایی مراکز تجاری از دست رفته است
دبیر اجرایی شورای هماهنگی و همکاری فعالان اقتصادی مناطق آزاد درباره مراکز تجاری احداثی در این مناطق می‌گوید: مراکز تجاری به عنوان یکی از حلقه‌های زنجیره گردشگری مطرح هستند که با هدف دسترسی اقشار متوسط جامعه که قادر به مسافرت‌های خارج از کشور نیستند، احداث شدند. آنها می‌توانستند با سفر به این مناطق، ضمن گردش و تفریح در امکانات احداثی یا بازدید از جغرافیای طبیعی هر منطقه با خرید مقداری کالا به عنوان سوغات اقدام کنند که این امر باعث رونق نسبی صنعت گردشگری داخلی و جلوگیری از خروج میلیون‌ها دلار ارز برای مسافرت‌های خارجی از سوی مردم می‌شد. محمدصادق مبرهن نیاکان می‌افزاید: از سال 97 و با بروز مشکلات ارزی در کشور، تصمیمات غیرکاربردی مثل محدودیت ورود کالای همراه مسافر با هدف مدیریت تقاضاهای ارزی، فعالیت فعالان اقتصادی مناطق آزاد را محدودکرد. اتفاقی که البته موجب رونق فعالیت باند‌های قاچاق شد و تعطیلی کسب و کارها در بخش‌های مختلف مناطق آزاد به ویژه صاحبان فروشگاه‌های عرضه‌کننده کالای مسافری را رقم زد تا مراکز تجاری هم در رکود فعالیت‌های اقتصادی کارایی خود را از دست بدهند.  وی بیان می‌کند: در این میان تنها شرایطی که شاهد بودیم پوچ شدن ادعای مسئولان وزارت صمت و بانک مرکزی و... برای مدیریت تقاضای ارز از سوی عموم مردم بود که تنها موجب محدود شدن شرایط کاری فعالان اقتصادی در مناطق آزاد شد. افزایش نرخ ارز طی دو سال گذشته هم تعطیلی انواع فعالیت‌ها در این مناطق را رقم زده و سایر واردکنندگان قانونی کالا در کشور را با مشکلاتی مواجه کرده است. همچنین به بالا رفتن قیمت‌ها و تورم افسار گسیخته منجر شده است. اتفاقی که با بحران کرونا تشدید شده و عملا صاحبان اصناف در مناطق آزاد را فلج کرده است.

تدابیر جایگزین برای رفع مشکلات
معاون اقتصادی و سرمایه‌گذاری منطقه آزاد ماکو هم با تاکید بر این که مشکلات کشور، تحریم‌ها و وضعیت ارز بر روی سرمایه‌گذاری‌های این منطقه اثراتی داشته است، بیان می‌کند: مهم‌ترین پاشنه آشیل جذب و تداوم حضور سرمایه‌گذار در مناطق آزاد عدم ثبات در تصمیمات سیاسی و اقتصادی دولت است. سرمایه‌گذار با قوانین فعلی اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کند اما بعد از مدتی کوتاه با تصمیمات جدید شرایط برای ادامه فعالیتش سخت می‌شود. همین نبود ثبات در تصمیم‌گیری‌ها موجب فرار سرمایه‌گذاران از مناطق آزاد می‌شود.  ابراهیم جلیلی البته این چالش را در ماکو چندان پررنگ نمی‌داند و تاکید می‌کند:‌ در منطقه آزاد ماکو با توجه به هم‌مرزی با ترکیه و ارتباطات خوب در حوزه تجارت خارجی با این کشور بحران کمتری داریم نسبت به دیگر مناطق آزاد داشتیم. علاوه بر این رکود کسب و کار در مناطقی رخ داد که اساس فعالیت‌شان را بر کالاهای همراه مسافر گذاشته بودند و با توجه به سیاست دولت بر ممنوعیت واردات کالا، با مشکلاتی مواجه شدند.
جلیلی می‌گوید: در مناطقی مانند ارس، کیش و انزلی به دلیل همین رونق ورود کالاهای همراه مسافر ساخت پاساژهای متعدد تا چند سال گذشته توجیه اقتصادی داشت و به دلیل ورود گردشگران، استقبال خوبی هم از خرید مغازه‌ها و واحدهای تجاری پاساژها وجود داشت. اما با محدودیت‌ها و تصمیمات جدید، دیگر توجیهی برای این فعالیت‌های اقتصادی وجود نداشت و تعطیلی این مراکز تجاری هم رقم خورد.  وی ادامه می‌دهد:‌ منطقه آزاد ماکو بازارهای زیادی در این زمینه نداشت و پاساژسازی هم به وجود نیامد. تنها دو بازار کوچک بود که دستخوش این تغییرات شدند اما با توجه به تدابیر در نظر گرفته شده سعی کردیم رونق این بازارها را حفظ کنیم. هر چند که به دلیل محدودیت در ورود مواد اولیه ما هم مشکلات و رکود فعالیت‌های اقتصادی را تجربه کردیم.  این مسئول به مشکلات اصناف کوچک و مغازه‌داران این منطقه هم اشاره می‌کند و می‌افزاید: اکثر مغازه‌داران این منطقه بومی هستند که با کم شدن ورود مسافران و البته شیوع کرونا با رکود و در نهایت تعطیلی مواجه شدند. البته سعی کردیم در این شرایط هم از فرصت موجود بهره بگیریم و واحدهای تولیدی ماسک و مواد ضدعفونی‌کننده ایجاد کردیم تا بخشی از رکود فعالیت‌های اقتصادی در ماکو ناشی از شیوع کرونا جبران شود.
 
ایجاد مناطق آزاد در برخی استان‌های کشور از همان ابتدا هم با استقبال جوامع محلی روبه‌رو شد که شاید با بهره‌مندی از مزایای کالای همراه مسافر،‌ ورود گردشگران برای خرید اجناس خارجی و توسعه و پویایی اقتصادی به واسطه ورود سرمایه‌گذاران، کمی از بار محرومیت‌های اقتصادی‌شان کم شود. اما این روزها نه تنها تحریم‌ها و مشکلات ارزی که ممنوعیت ورود کالای همراه مسافر و کسادی فعالیت اقتصادی، سرمایه‌گذاران و حتی بومیان شاغل در این مناطق را در شرایط سختی قرار داده است. صرف‌نظر از دخل‌ مغازه‌داران که دیگر پر نمی‌شود، شرکت‌های صادرات و واردات هم وا مانده‌اند. مهم‌تر آن که‌ خروج سرمایه‌گذاران نفس فعالیت در مناطق آزاد را به شماره انداخته است. اتفاقی که حتی با وجود رفع تحریم‌ها، حل بحران ارزی و گذر از دوران کرونا می‌تواند در بازگشت رونق اقتصادی به این مناطق و جذب دوباره سرمایه‌گذاران، تاثیرات منفی‌اش را بر جای بگذارد.

معاون اقتصادی منطقه آزاد ماکو: در مناطقی مانند ارس، کیش و انزلی به دلیل رونق ورود کالاهای همراه مسافر ساخت پاساژهای متعدد تا چند سال گذشته توجیه اقتصادی داشت، اما با محدودیت‌های جدید با رکود مواجه شده‌اند