همزیستی مسالمت‌آمیز با کرونا
گفت‌وگوی همشهری با کارشناسان مسائل اجتماعی درباره تغییرات گسترده‌ای که کرونا در سبک زندگی ما ایجاد کرده است
مهدیه تقوی‌راد ـ خبر‌نگار
کرونا سبک زندگی همه ما را تغییر داده و باعث شده تا از زندگی روزمره‌ای که سال‌ها به آن عادت کرده بودیم فاصله بگیریم. تا پیش از شیوع این ویروس هیچ تصوری از تعطیل شدن سفرها، خصوصا سفرهای نوروزی نداشتیم و فکر نمی‌کردیم برای دیدن پدر و مادرمان مجبور به استفاده از فضای مجازی شویم اما کرونا تمام برنامه‌ریزی‌هایمان را تغییر داد. حالا مدت‌هاست که سبک زندگی‌مان عوض شده، اعضای خانواده بیشتر از قبل در کنار هم هستند، کسب و کارهای اینترنتی بیشتر از قبل رونق گرفته و برخی مشاغل مثل دوخت و فروش انواع و اقسام ماسک پارچه‌ای و رنگارنگ که تا پیش از این وجود نداشت حالا درآمدزا شده‌اند در کنار این موارد استرس‌ها و اضطراب‌های ناشی از ابتلا به این ویروس نیز زیاد شده و همین استرس‌ها باعث شده تا مردم سعی کنند سبک زندگی خود را عوض کنند.
مهرداد کاظم‌زاده عطوفی، روانشناس با بیان اینکه اپیدمی‌ها در تمام دنیا به‌عنوان موقعیت‌های استرس‌زا شناخته می‌شوند، گفت: این موقعیت‌ها یکی از عوامل مهمی است که باعث می‌شوند افراد جامعه سبک زندگی‌شان را به دلیل محدودیت‌های پیش‌آمده تغییر دهند.
این روانشناس در گفت‌وگو با همشهری گفت: در پاندومی کرونا در کشورمان با این مسئله مواجه شدیم که در ابتدای شیوع این ویروس جامعه واکنش ترس، نگرانی و اضطراب از ابتلا به این بیماری را نشان داد، بعد از مدتی این نگرانی را با سبک‌های هیجانی همراه کرد بدین صورت که افراد جامعه برای غلبه بر ابتلا به این ویروس با یکدیگر وارد تعامل شدند و در شهرهای مختلف دیدیم که نهضت‌های ضد‌عفونی کردن معابر و خودروها و دوخت ماسک و گان و... به راه افتاد.
او ادامه داد: بعد از اینکه مقداری پاندومی فروکش و تعداد مبتلایان و افراد فوت شده کاهش پیدا کرد، محدودیت‌های اعمال شده کمتر شد و جامعه احساس کرد که خطر ابتلا کمتر شده است و تصور عامه این شد که به‌رغم هشدارها، دارای وضعیت ایمنی خوبی در برابر ابتلا به کرونا هستیم. به‌دلیل همین تصور اشتباه، برخی رفتارهای روزانه که افراد به آن عادت کرده بودند، مثل از خانه بیرون نیامدن جز در مواقع ضروری، رعایت بهداشت فردی و استفاده از ماسک و... یکباره کاهش پید اکرد و دوباره شاهد افزایش تعداد مبتلایان و افراد فوت شده در اثر ویروس کرونا شدیم.
طولانی شدن وضعیت اپیدمی، الزاماتی را برای تغییر زندگی روزمره و الگوهای بهداشتی افراد به‌وجود آورده. این طولانی شدن اپیدمی در دنیا باعث شد تا افراد آستانه تحمل‌شان نسبت به این موضوع پایین بیاید و شاهد رعایت نکردن موارد ایمنی و نوعی ستیزه‌جویی و عناد در جامعه باشیم که در نهایت منجر به افزایش تعداد مبتلایان شده است. پایین آمدن آستانه تحمل افراد در ماه‌های اخیر علل و عوامل متعددی داشته است؛ بسیاری از افراد در ماه‌های اخیر ناچار به ترک محل کار خود شدند و از نظر اقتصادی شرایط دشواری را تجربه کردند، بسیاری از افراد عضوی از اعضای خانواده خود را از دست دادند اما نتوانستند در سوگی که برایشان اتفاق افتاده بود حس همدردی اقوام و دوستان را داشته باشند و سوگواری دسته‌جمعی نیز برایشان امکان‌پذیر نبود. برخی دچار اختلالات وسواسی و اضطرابی شدند و همه این موارد باید توسط کارشناسان خبره این حوزه مورد ارزیابی و درمان قرار می‌گرفت.
کاظم‌زاده عطوفی با تأکید بر اینکه در ماه‌های اخیر ما با مقوله رفتاری - ذهنی و شناختی روبه‌رو بوده‌ایم، گفت: پایین آمدن آستانه تحمل افراد، طولانی شدن ماندن اعضای خانواده در کنار یکدیگر و نداشتن رابطه با دیگر اعضای اقوام و دوستان باعث شده تا شاهد تعارضاتی در بین افراد خانواده ( زوجین، والدین و فرزندان و...) باشیم که ارائه خدمات رونشناختی و مشاوره‌ای به خانواده‌ها در جهت کاهش تعارضات و آسیب‌ها کمک می‌کند.
آموزش مهارت‌های زندگی مسئله دیگری بود که این روانشناس به آن اشاره کرد و گفت: آموزش مهارت‌های زندگی ازجمله مسائلی است که می‌تواند به افراد کمک کند تا در مدیریت بحران و هیجانات زندگی ماهر‌تر شوند. متأسفانه مردم مجموعه‌برنامه‌های آموزشی مهارت‌های زندگی را که چند سال است ارائه شده، جدی نگرفته‌اند درصورتی که با استفاده از این مهارت‌ها می‌شد بر بسیاری از مشکلاتی که امروز شاهد آن هستیم، غلبه کنیم.
کاظم‌زاده عطوفی ادامه داد: ویروس کرونا، ویروس خودآگاهی است که نقاط ضعف و قوت ما را نشانمان داد. این ویروس به ما نشان داد چقدر توانایی مدیریت هیجان را داریم و اگر برای مدت مدیدی تحت‌تأثیر فشار روانی باشیم، رفتارهای سالم ما تغییر می‌کند و به سمت رفتارهای آسیب‌زننده به خودمان و دیگران سوق پیدا می‌کند. در مسئله استفاده از ماسک شاهد این بودیم که این مسئله ساده به چالشی برای جامعه تبدیل شد و دولت ناچار شد تا استفاده از ماسک را اجباری کند که مردم از آن استفاده کنند. همین مسئله ساده به مسئولیت‌پذیری اجتماعی که جزو جنبه‌های خودآگاهی است، برمی‌گردد.
از ابتدای شیوع ویروس در کشورمان رفتارهای اضطرابی در میان تعداد زیادی از خانواده مشاهده شد، به گونه‌ای که برخی از این رفتارها به وسواس منجر شده است. ادامه شیوع این ویروس و به هم خوردن ریتم زندگی عادی افراد باعث پایین آمدن آستانه تحمل افراد شده و بسیاری عنوان می‌کنند که دیگر تحمل ادامه این نوع زندگی را ندارند و دوست دارند به زندگی قبل از کرونا برگردند.
کاظم‌زاده عطوفی با بیان اینکه کرونا باعث شیوع اضطراب در جامعه شد، گفت: نگرانی‌ها و اضطراب‌هایی که افراد در زندگی خود تجربه می‌کنند باعث تکرار رفتارها و وسواس می‌شود که این روزها وسواس در جامعه بسیار شایع شده است.
او گفت: اگر چه مردم ما تجربه بحران‌هایی همچون زلزله، سیل، جنگ تحمیلی و... را دارند و آستانه تحمل‌شان در مقابله با شرایط بحرانی در مقایسه با مردم دیگر کشورها بالاتر است، اما عوامل دیگری همچون نوسانات بی‌حساب و کتاب اقتصادی و شرایط نامساعد اجتماعی در کنار کرونا باعث شد تا مردم بیشتر خسته شوند.
این روانشناس ادامه داد: اما به جای اینکه این روزها تمام مسئولیت را به عهده مسئولان و تصمیم‌گیرندگان بیندازیم باید سراغ مسئولیت اجتماعی را از خودمان بگیریم، باید بدانیم که ما در شرایط موجود چه کاری می‌توانیم انجام دهیم. در این ایام بسیاری از افراد به دلایل مختلف دست از فعالیت‌های روزمره خود برداشتند و همین عامل باعث شد تا شاهد بروز عوارض جسمی و روانی در میان خیل کثیری از شهروندان باشیم. با وجود این تعداد کمی از افراد برای رفع این مشکل خود به متخصصان روانشناس و روانپزشک مراجعه کردند. اگر الان بی‌حوصله شده‌ایم، خوابمان به هم ریخته، دچار وسواس شده‌ایم و رابطه‌مان با دیگران کمرنگ شده همه علائمی هستند که باید با مشاهده آنها به متخصصان حوزه سلامت روان مراجعه کنیم؛ همانطور که با مشاهده علائم سرماخوردگی یا سایر بیماری‌ها بلافاصله نزد پزشک متخصص می‌رویم.
کرونا باعث تحول در جوامع شد
نگاه یک‌سویه به کرونا باعث می‌شود تا از دیگر موارد پیرامونی این ویروس غافل شویم. اینکه تصور کنیم کرونا تنها یک مسئله بهداشتی است و روی دیگر جنبه‌های زندگی مردم اثر نمی‌گذارد باعث می‌شود تا سیاستگذاری‌ها نیز در این زمینه به راه اشتباه برود و در نهایت نتیجه‌ای را که می‌خواهیم از سیاست‌های اعمال شده به دست نیاوریم؛ همانطور که با گذشت 5ماه از شیوع این ویروس، دوباره به روزهای ابتدایی شیوع ویروس در کشور بازگشته‌ایم و تعداد افراد مبتلا و فوت‌شده‌ها بسیار بیشتر از چند ماه قبل شده است.
عماد افروغ، جامعه‌شناس با بیان اینکه پدیده کرونا را صرفا نباید در سطح خرد و میانی تحلیل کنیم، گفت: مثل هر پدیده دیگری، کرونا نیز لایه مند است و باید در ابتدا تحلیل کلان از این پدیده داشته باشیم. براساس این نگاه کلان من پدیده کرونا را مثبت تلقی می‌کنم چرا که معتقدم چندین تحول اساسی را در حیات بشر ایجاد کرده است؛ نخست اینکه نگاه به طبیعت با وجود کرونا دگرگون شد و با وجود کرونا طبیعت جانی دوباره گرفت و احیا شد. تقریبا در تمام نظرسنجی‌هایی که صورت گرفته شاهد این هستیم که انسان نیز با این پدیده متحول شده. در زمان شیوع این ویروس انسان‌ها بیشتر به دعا گرایش پیدا و به‌خو دواقعی بیشتر رجعت کردند و مقداری از زندگی روزمره خود فاصله گرفتند.
افروغ ادامه داد: مسئله دیگر درخصوص دیگران اصلاح رابطه با دیگران است. کرونا باعث شد تا نوع دوستی تجلی دوباره پیدا کند. همانطور که قبلا هم در سیل و زلزله و جنگ شاهد این نوع دوستی‌ها بودیم. تحول آخر درخصوص کرونا نیز مربوط به رابطه انسان با ساختارها و روابط است. تا قبل از کرونا ساختارها و روابط بوی سرمایه‌داری می‌داد که با نژادپرستی گره خورده بود اما حالا این ساختار دچار تعارض‌های زیادی شده است.
اما تنها نباید نکات منفی کرونا را ببینیم. براساس گزارش وزارت بهداشت در ایامی که این ویروس شیوع پیدا کرده تا‌کنون نرخ خودکشی، طلاق و سرقت در کشور پایین آمده و البته که نرخ خشونت خانوادگی بیشتر اما در عین حال حس نوع‌دوستی، همبستگی، اعتماد و شکاف بین دولت و مردم تعدیل شده است. با وجود این تعداد زیادی از خانواده‌ها به‌دلیل نوسانات اقتصادی، روزهای سختی را از نظر معیشتی سپری می‌کنند.
افروغ با بیان برخی نکات مثبت کرونا گفت: همین رجعت به خانه در ایام شیوع ویروس کرونا مسئله‌ای مثبت است؛ چرا که باعث شد ارتباطات میان فردی در خانه‌ها دوباره شکل بگیرد و ارتباط بین فرزندان و والدین و همسران گرم‌تر شود. اما همین در کنار هم بودن اگر تفریحی همراه نداشته باشد می‌تواند پیامدهایی منفی به دنبال داشته باشد. نزاع‌های خانوادگی در مدت شیوع کرونا کم نبود که یکی از علل آن وسواس یکی از اعضای خانواده روی رعایت مسائل بهداشتی و ایمنی و حساسیت کمتر عضو دیگر خانواده در این مسائل است.
افروغ با اشاره به مباحث اقتصادی در ایام شیوع کرونا گفت: ما نمی‌توانیم چشم‌مان را روی این واقعیت ببندیم که مسائل اقتصادی و معیشتی دامنگیر سطح خرد جامعه شده است. کرونا باعث تعطیلی بسیاری از مشاغل شد و در مقابل گرانی‌های کنترل نشده فشار بیشتری را به مردم وارد کرد؛ موضوعی که قابل پیشگیری و کنترل بود و با یک مدیریت منسجم می‌شد مانع فشار اقتصادی به اقشار کم درآمد شد.
میهمانی گرفتن و میهمانی دادن، تفریحات خارج از خانه و سفر جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی ایرانیان است که با شیوع ویروس کرونا این تفریحات به‌ناچار بسیار محدود و در برخی موارد ممنوع اعلام شد. در ایام نوروز بنا به دستور مقامات سفرهای نوروزی با محدودیت‌های جدی مواجه شد، اکثر خانواده‌ها پذیرفتند که برای حفظ سلامت خود و دیگران امسال به سفر نوروزی نروند، اماکن سیاحتی و زیارتی قرنطینه شد و اجازه حضور در بوستان‌ها نیز به مردم داده نشد. اما با کم شدن محدودیت‌ها و به‌رغم هشدارهایی که درخصوص ابتلا به ویروس داده می‌شد، یکباره شاهد موج سفر هموطنان به اماکن خوش آب و هوا بودیم که نتایج این سفرها امروز با بیش از 160فوت شده و بیش از 3هزار مبتلا در روز خود را نشان می‌دهد. به گفته افروغ اینکه مدیریت جامعه یکباره تصمیم می‌گیرد تا مانع سفر مردم در مدت زمان مشخصی شود به مردم فشار می‌آورد. باید درخصوص سفر و تفریح مردم مدیریت شده عمل و سیاستی متعادل اتخاذ می‌شد که عوارض کرونا کمتر شود.
باید کرونا را اجتماعی کنیم
کرونا باعث شده تا روابط اجتماعی بیشتر شکل مجازی به خود بگیرد و رفت‌وآمدهای خانوادگی کمتر از قبل باشد. این روزها استفاده از فضای مجازی برای ارتباط با اقوام و آشنایان بیشتر از گذشته شده اما برای تسهیل در این کار و ماندن بیشتر مردم در خانه هیچ سیاستی اعمال نشده و حتی در روزهای اخیر هزینه استفاده از اینترنت نیز بیشتر شده است.
مجید صفاری‌نیا، روانشناس در این‌باره می‌گوید: ما مجبوریم با این نوع زندگی خو بگیریم اما باید سازوکارهای این نوع زندگی به درستی طراحی شود و در دسترس عموم مردم قرار بگیرد. مثلا باید از فضای مجازی حمایت شود، هزینه استفاده از اینترنت بالا نرود و فیلتری هم در کار نباشد.
صفاری‌نیا با بیان اینکه حفظ کرامت انسانی مسئله بسیار مهمی است، گفت: اگر با مردم با زبان کرامت انسانی صحبت شود و همدلی و مهربانی در کار باشد می‌توانیم بر بسیاری از مسائل غلبه کنیم ضمن اینکه می‌توانستیم از مذهب و کارکردهای مذهبی در قبال بحران کرونا بهتر استفاده کنیم. در حوزه اجتماعی نیز الان مدارس و دانشگاه‌ها تعطیل هستند و ترافیک کمتر از سایر ایام سال است اما برخی نهادها می‌توانستند مثلا با حذف طرح ترافیک موافقت و به این امر کمک کنند.
بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند کرونا یک پدیده بهداشتی نیست و جنبه‌های اجتماعی، امنیتی و اقتصادی نیز دارد. بنابراین مهم است که تنها از بعد بهداشتی به این ویروس نگاه نکنیم. اجتماعی‌سازی کرونا یکی از مسائل مهمی است که صاحب‌نظران حوزه‌های علوم اجتماعی بر آن تأکید دارند. هنرپیشگان، اساتید دانشگاه، ورزشکاران، برخی روحانیون، روانشناسان و جامعه‌شناسان و افرادی که از جایگاه اجتماعی نزد مردم برخوردارند ازجمله افرادی هستند که می‌توانند در خط مقدم برنامه‌ریزی برای مقابله با کرونا باشند.
صفاری‌نیا با تأکید بر اینکه باید زیرساخت‌ها برای زندگی با کرونا آماده شود، گفت: به طور مثال با توجه به پدیده‌هایی که ما هرساله در کشور شاهد آن هستیم تا‌کنون باید زیر ساخت‌ها برای تحصیل و برگزاری آموزش و امتحانات مجازی از مدرسه تا دانشگاه تامین می‌شد. زمانی که از مردم می‌خواهیم در خانه بمانند باید فکری اساسی برای غنی‌سازی اوقات فراغت آنها داشته باشیم و بتوانیم آنها را سرگرم کنیم. اما ما شاهد برخی واکنش‌های روانی مثل برگزاری عزاداری یا عروسی‌های زیر‌زمینی بعد از اعمال محدودیت‌ها در جامعه بودیم. این مسائل به این دلیل روی داد که نتوانستیم کرونا را با همدلی، همراهی و مشارکت مردم اجتماعی‌سازی کنیم.
کرونا اجتماعی شده است
خواندن سرود ملی و به اهتزاز درآوردن پرچم کشور در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی و احترام به کادر درمان توسط نیروهای نظامی در کشورهای مختلف دنیا برخی از مواردی است که در اجتماعی کردن ویروس کرونا کمک شایانی کرده است. اما در کشور ما به این دلیل که وزارت بهداشت مسئول اجتماعی‌سازی کرونا در کشورمان شده است متأسفانه هیچ نهاد دیگری در این خصوص همراهی جدی از خود نشان نمی‌دهد. به گفته صفاری‌نیا اینکه کرونا در کشور ما با وضعیت اجتماعی عجین نشده به این دلیل است که سیاست‌هایی که در این خصوص در کشور ما اعمال می‌شود، توسط یک یا دو اداره کل در وزارت بهداشت ابلاغ می‌شود و تمام کار به‌عهده وزارت بهداشت گذاشته شده است. به همین دلیل است که معتقدم متخصصان روانشناس و جامعه‌شناس به‌عنوان پیش‌قراولان و افرادی که با این مفاهیم آشنایی دارند باید در کنار وزارت بهداشت باشند تا این پدیده اجتماعی‌سازی اتفاق بیفتد و الا در جامعه‌ای که استاندارد سلامت اجتماعی در آن پایین است و تحریم‌ها مردم را وادار کرده تا برای معیشت خود تلاش کنند همین می‌شود که در چرخه‌ای قرار گرفته‌ایم که آسیب بیشتری از کرونا ببینیم. اگر مردم ما باور کنند که به‌راحتی می‌توانند به کرونا مبتلا شوند، حتما اصول اولیه بهداشتی را رعایت می‌کنند و دیگر نیازی به سازوکارهایی همچون اجباری کردن ماسک از سوی دولت و اعمال جریمه‌هایی همچون غیبت زدن برای کارمندانی که ماسک استفاده نمی‌کنند یا ارائه ندادن خدمات دولتی نخواهد بود.
ویروس کرونا، ویروس خودآگاهی است که نقاط ضعف و قوت ما را نشانمان داد
کرونا باعث شد تا نوع دوستی تجلی دوباره پیدا کند، همانطور که قبلا در سیل و زلزله و جنگ شاهد این نوع دوستی‌ها بودیم
